Zawołani po imieniu - Instytut Pileckiego

Miejsce

Żywa pamięć musi być zakorzeniona tam, gdzie rozegrały się tragiczne wydarzenia. Były to z reguły małe miejscowości, często gospodarstwa rolne położone na końcu wsi, na skraju lasu. Zdarzało się, że po zamordowaniu Polaków i Żydów, ratujących i ratowanych, Niemcy palili domy i grabili dobytek, zabraniali grzebać zabitych. Program „Zawołani po imieniu” narodził się z potrzeby zaznaczenia w przestrzeni publicznej miejsc, w których nasi bohaterowie żyli i zginęli. Właśnie tam odbywają się uroczystości i odsłaniane są upamiętnienia.

Instytut Pileckiego opracował spójny i czytelny sposób wizualnej identyfikacji miejsc pamięci. Materialnym znakiem upamiętnienia jest tablica z inskrypcją w językach polskim i angielskim, umieszczona na kamieniu. Stanowi on trwały element krajobrazu, przywołuje imiona i nazwiska ofiar – zarówno Polaków, jak i Żydów – oraz staje się miejscem spotkań społeczności lokalnej.  

Rodzina

„Zawołani po imieniu” zostawiali po sobie najbliższych: rodziców, małżonków, osierocone dzieci. Tam, gdzie zwykle urywa się książkowa narracja historyków – w dniu śmierci ratujących i ratowanych – dla ocalonych otwierał się nowy etap życia. Rodziny ofiar – pozbawione domu, środków do życia, edukacji – z trudem układały sobie życie w powojennej rzeczywistości. Obciążone traumą, niechętnie wracały do bolesnych wspomnień. Nie mogły liczyć na wsparcie komunistycznego państwa, nie zawsze spotykały się ze zrozumieniem ludzi. Nie pozwoliły jednak zginąć pamięci, którą przekazały kolejnym pokoleniom.

Rodziny „Zawołanych po imieniu” znajdują się  w centrum naszego programu. Są honorowymi gośćmi upamiętnień, podczas uroczystości wsłuchujemy się w ich głos. Dzięki nim docieramy do nieznanych dotychczas świadectw, dokumentów i zdjęć. Staramy się także otoczyć je opieką. Integracja środowiska rodzin umożliwia wymianę doświadczeń z osobami o podobnych przeżyciach, sprzyja dialogowi międzypokoleniowemu i przezwyciężaniu traumy. Pierwszy zjazd rodzin „Zawołanych po imieniu” odbył się w Broku nad Bugiem w 2019 roku.   

Społeczność lokalna

Naturalnymi strażnikami pamięci o „Zawołanych po imieniu” są wspólnoty lokalne. Program zakłada bliską współpracę z władzami samorządowymi, szkołami, parafiami, stowarzyszeniami i organizacjami harcerskimi. Upamiętnienia odbywają się w porozumieniu i we współpracy z miejscowymi społecznościami, w ten sposób historie „Zawołanych po imieniu” stają się ich własnością i trwale kształtują ich tożsamość. Warsztaty dla młodzieży, prowadzone przez edukatorów Instytutu Pileckiego, ożywiają zainteresowanie losami naszych bohaterów i historią lokalną w ogóle.

Kontekst

Program opiera się na zasadzie głębokiej kontekstualizacji historii. O losach „Zawołanych po imieniu” opowiadamy w sposób nie wyizolowany, lecz z uwzględnieniem złożonych okoliczności. Podstawowym kontekstem jest Zagłada – niemiecki projekt eksterminacji wszystkich europejskich Żydów, realizowany podczas II wojny światowej. W szczególny sposób dotknął on terenów okupowanej II Rzeczpospolitej, gdzie licząca prawie 3,5 mln osób społeczność żydowska niemal przestała istnieć. Honorując „Zawołanych po imieniu”, pamiętamy o tych, dla których ryzykowali oni życie własne i swoich rodzin. Zawsze staramy się ustalić tożsamość żydowskich ofiar i okoliczności ich śmierci. Podczas odsłonięcia upamiętnień przywołujemy ich imiona i nazwiska, a po uroczystej mszy świętej rabin odmawia żydowską modlitwę za zmarłych w ich intencji. W przypadku odnalezienia nieoznaczonych grobów ofiar Zagłady, współpracujemy z Fundacją Zapomniane, która zajmuje się ich zabezpieczeniem i upamiętnieniem.    

Kluczowy kontekst dla historii „Zawołanych po imieniu” stanowią realia okupacji niemieckiej w Polsce, całkowicie odmienne od reżimów okupacyjnych w innych krajach Europy, zwłaszcza na Zachodzie. Kara śmierci za pomoc Żydom, obowiązek denuncjacji i brutalne represje budowały atmosferę terroru i czyniły z Polaków zakładników zbrodniczej polityki III Rzeszy. W tej sytuacji solidarność była postawą heroiczną i nie mogła być zjawiskiem masowym. Opowiadając o bohaterach, mówimy także o donosach i kolaboracji, które w wielu przypadkach sprowadziły śmierć na „Zawołanych po imieniu” i na ratowanych Żydów. Pamiętamy zarazem, że donos jest narzędziem kontroli w systemach totalitarnych. Odpowiedzialność za stworzenie w okupowanej Polsce przestrzeni przemocy i bezprawia ponosi III Rzesza. Niemieccy sprawcy – bezpośredni mordercy „Zawołanych po imieniu” i ratowanych Żydów – w większości uniknęli kary i do dziś pozostają anonimowi. W ramach programu staramy się ustalić ich tożsamość i odsłonić ich powojenne losy.

Uwzględnienie wielu kontekstów otwiera drogę do rozwijania badań mikrohistorycznych. W wielu przypadkach doświadczenia „Zawołanych po imieniu” i ich rodzin okazują się inspiracją i kluczem do rekonstrukcji pełnego obrazu historii lokalnej podczas II wojny światowej.         

Proces

Program „Zawołani po imieniu” zakłada, że przywracanie i utrwalanie pamięci o Polakach zamordowanych przez Niemców za pomoc Żydom nie jest jednorazowym aktem, lecz ciągłym, konsekwentnym i zbiorowym wysiłkiem. Odsłonięcie upamiętnienia ma wielkie znaczenie symboliczne, zarazem jest to część złożonego procesu pracy nad pamięcią. Poprzedzają go gruntowne przygotowania, badania i kwerendy archiwalne, wielokrotne wizyty oraz spotkania z rodzinami i społecznościami lokalnymi. Po upamiętnieniu przychodzi czas na działania edukacyjne i integracyjne, rozwijanie dobrych praktyk kultury pamięci oraz promocję wiedzy o „Zawołanych po imieniu” w Polsce i na świecie. Instytut Pileckiego – często w odpowiedzi na zgłoszenia historii, które otrzymujemy – uruchamia proces, w który angażują się następnie rodziny, wspólnoty lokalne, media i ludzie kultury. W ten sposób program „Zawołani po imieniu” staje się wspólnym przedsięwzięciem i wspólną odpowiedzialnością wielu osób. Pozwala to razem i w dialogu przemyśleć tragiczne doświadczenia „Zawołanych po imieniu” oraz ich rodzin, a przez to być może lepiej zrozumieć samych siebie.

Program „Zawołani po imieniu” został zainaugurowany w 2019 roku z inicjatywy prof. Magdaleny Gawin, podsekretarz stanu w Ministerstwie Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu. Dotychczas odbyły się 23 upamiętnienia, podczas których uhonorowano 53 osoby.