NOMINACJE | Czwarta edycja Międzynarodowej Nagrody im. Witolda Pileckiego (2024) - Instytut Pileckiego

Znamy nazwiska autorów książek nominowanych do czwartej edycji Międzynarodowej Literackiej Nagrody im. Witolda Pileckiego! Spośród blisko pięćdziesięciu zgłoszonych książek, kapituła wyłoniła 13 publikacji, które walczą o nagrody w 3 kategoriach.

Zwycięzcy otrzymają nagrodę w wysokości 40 tys. złotych oraz okolicznościową statuetkę. Laureatów poznamy na uroczystej gali, 18 października w Reducie Banku Polskiego w Warszawie. Patronat honorowy nad galą objęła Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Hanna Wróblewska.

– Nagroda Pileckiego jest ważnym sygnałem o publikacji istotnych książek naukowych i reporterskich, które dotykają problematyki stanowiącej centrum zainteresowania Instytutu: historii XX wieku w perspektywie doświadczenia praktyk totalitarnych, a także dotyczących najbardziej aktualnego problemu współczesności: odnawiania się praktyk ludobójczych w przypadku wojny agresywnej przeciwko Ukrainie – mówi dr Mateusz Werner, sekretarz Kapituły Międzynarodowej Nagrody im. Witolda Pileckiego.

 – Tegoroczna edycja Nagrody Pileckiego wydaje się nadzwyczaj satysfakcjonująca w dziedzinie publikacji naukowych, które w tym roku mają bardzo wysoki poziom. Jest wiele prac zasługujących na główną nagrodę i wybór tej jednej będzie trudny. Więcej niż w latach ubiegłych zgłoszono prac dotyczących Holocaustu i tematyki związanej z historią polskich Żydów. Zwraca także uwagę kilka prac poświęconych Rzezi Wołyńskiej i relacji polsko-rosyjskich – dodaje.

Międzynarodowa Literacka Nagroda im. Witolda Pileckiego została ustanowiona przez Instytut Pileckiego we współpracy z Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau w 2021 r., dla uczczenia 120. rocznicy urodzin Rotmistrza. Nagroda ma charakter międzynarodowy. We wszystkich kategoriach są nagradzane książki, które ukazały się w językach polskim lub angielskim. Czerpiąc inspiracje od Patrona Nagrody, konkurs jest promocją twórczości pisarskiej, która podtrzymuje wiarę w fundamentalne wartości: godność człowieka, dążenie do prawdy, gotowość do poświęceń, solidarność z prześladowanymi. Statuetkę otrzymują autorzy najlepszych książek naukowych i reporterskich, które ukazały się w minionym roku po polsku lub po angielsku i dotykają polskiego doświadczenia dwóch totalitaryzmów.

Kapituła przyznaje nagrody w trzech kategoriach: naukowa książka historyczna, reportaż historyczny oraz nagroda specjalna, która od dwóch lat przyznawana jest za książkę na temat trwającej od 2014 roku agresji Rosji na Ukrainę lub trwających od 2020 roku protestów na Białorusi i związanych z nimi represji.

W Międzynarodowej Kapitule Nagrody zasiadają: dr Łukasz Adamski, prof. Richard Butterwick-Pawlikowski, prof. Marek Cichocki, dr Piotr Cywiński (przewodniczący), Jack Fairweather, prof. Patrycja Grzebyk, prof. Marek Kornat, dr Wojciech Kozłowski, dr Wojciech Stanisławski i prof. Claudia Weber, jak również korespondent wojenny Jack Fairweather oraz Krzysztof Kosior - przedstawiciel rodziny Patrona Nagrody, prawnuk Witolda Pileckiego.

NOMINACJE

Kategoria I – Naukowa książka historyczna – najlepsza monografia lub synteza na temat polskiego doświadczenia konfrontacji z dwoma totalitaryzmami w XX wieku. Nagradzana jest rzetelna dokumentacja, oryginalna interpretacja i atrakcyjny przekaz.

Nominowano:

• Grzegorz Hryciuk, Przesiedleńcy. Wielka epopeja Polaków 1944-1946 , Wydawnictwo Literackie
• Łukasz Dryblak, Szermierze wolności i zakładnicy imperium. Emigracyjny dialog polsko-rosyjski w latach 1939–1956. Konfrontacje idei, koncepcji oraz analiz politycznych , Wydawnictwo Instytutu Historii PAN
• Henryk Stroński, Marchlewszczyzna 1925-1935. Polski rejon narodowościowy na sowieckiej Ukrainie, Wydawnictwo Instytut Pamięci Narodowej
• Katarzyna Nowak, Kingdom of Barracks. Polish Displaced Persons in Allied-Occupied Germany and Austria, Wydawnictwo  McGill-Queen’s University Press  
• Dieter Schenk, Witold Kulesza, Arthur Greiser. Biografia i proces namiestnika III Rzeszy w Kraju Warty, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego

Kategoria II – Reportaż historyczny – książka, która oferuje czytelnikowi wciągającą opowieść o polskim doświadczeniu konfrontacji z dwoma totalitaryzmami w XX wieku. Oprócz klasycznych reportaży historycznych uwzględniane są w tej kategorii biografie, zbiory relacji, wspomnień lub korespondencji autorstwa świadków historii. Nagradzany jest szacunek do źródeł, dobra kompozycja i wiarygodność narracyjna.

Nominowano:

• Kalina Błażejowska, Bezduszni. Zapomniana zagłada chorych, Wydawnictwo Czarne 
• Mariusz Nowik, Krwawe dożynki 1943, Prószyński i S-ka 
• Paweł Brudek, Ukryta przestrzeń. Wojskowe lata warszawskiego Bemowa 1945-1989, Księży Młyn Dom Wydawniczy 
• Hanka Grupińska, 18 opowieści żydowskich. Tom 2, Wydawnictwo Wielka Litera 
• Marta Sawicka Danielak, Ostatni Białystoker, Wydawnictwo Wielka Litera

Nominowano:

• Olena Stiazhkina, Ukraine, War, Love: A Donetsk Diary Wydawnictwo Harvard Ukrainian Research Institute
• Christopher Miller, The War Came To Us: Life and Death in Ukraine, Wydawnictwo Bloomsbury Publishing PLC
• Paweł Reszka, Stolik z widokiem na Kreml, Wydawnictwo Wielka Litera 

(więcej o nominowanych pozycjach na dole strony)

LAUREACI POPRZEDNICH EDYCJI

W poprzedniej edycji konkursu Nagrodę Pileckiego otrzymali Agnieszka Witkowska-Krych za książkę Dziecko wobec Zagłady. Instytucjonalna opieka nad sierotami w getcie warszawskim, Bartłomiej Noszczak za książkę Orient zesłańców. Bliski Wschód w oczach Polaków ewakuowanych ze Związku Sowieckiego (1942–1945). Laureatem nagrody dla korespondentów wojennych został Zbigniew Parafianowicz za publikację Śniadanie pachnie trupem. Ukraina na wojnie.

W 2022 roku zwycięskimi pozycjami II edycji okazały się naukowa książka historyczna Niemiecki zbrodniarz przed polskim sądem. Krakowskie procesy przed Najwyższym Trybunałem Narodowym dr Joanny Lubeckiej oraz reportaż historyczny Wielka gra majora Żychonia. As wywiadu kontra Rzesza Andrzeja Brzezieckiego. Laureatem Nagrody specjalnej został Tomaš Forró za Apartament w hotelu wojna. Reportaż z Dobasu.

W 2021 roku Nagrody Pileckiego otrzymali: Filip Gańczak za książkę Jan Sehn. Tropiciel nazistów oraz Christina Lamb za głośną pozycję Our Bodies, Their Battlefield: What War Does to Women (w 2023 wydaną również w języku polskim pod tytułem Nasze ciała, ich pole bitwy).

Więcej informacji o Nagrodzie Pileckiego na stronie: https://instytutpileckiego.pl/pl/projekty/nagroda-literacka

Laureaci poprzednich edycji.

Gala Nagrody Pileckiego 2023.
Gala Nagrody Pileckiego 2022.
Gala Nagrody Pileckiego 2021.

2024 NOMINOWANE KSIĄŻKI

Kategoria I – Naukowa książka historyczna

Grzegorz Hryciuk, Przesiedleńcy. Wielka epopeja Polaków 1944–1946, Wydawnictwo Literackie

Przymusowe przesiedlenia z Kresów na Ziemie Zachodnie, które rozpoczęły się u schyłku II wojny światowej, objęły aż 800 tysięcy Polaków. Grzegorz Hryciuk ukazał dramat ludzi zmuszonych do opuszczenia swojej małej ojczyzny i wyruszenia w nieznane – do obcego miejsca, które po wielotygodniowej podróży w bydlęcych wagonach miało stać się ich nowym domem. Książka jest analizą istotnego, choć często otoczonego błędnymi przekonaniami, rozdziału historii Europy Środkowo-Wschodniej, a jednocześnie uniwersalną opowieścią o stracie i budowaniu swojego życia na nowo.

Łukasz Dryblak, Szermierze wolności i zakładnicy imperium. Emigracyjny dialog polsko-rosyjski w latach 1939–1956. Konfrontacje idei, koncepcji oraz analiz politycznych, Instytut Historii PAN

Książka skupia się na tematach, które interesowały polskie i rosyjskie środowiska emigracyjne, począwszy od wybuchu II wojny światowej, po odwilż październikową. Publicyści z obu kręgów koncentrowali się między innymi na wymianie opinii na temat polityki ZSRS czy stosunku do narodów pozostających w sowieckiej strefie wpływów. Łukasz Dryblak prześledził ten dialog, biorąc pod uwagę aspekty międzynarodowe oraz ideowe, takie jak znaczenie rządu polskiego na uchodźstwie czy ówczesne trendy polityczne. Autor przedstawił również sytuację innych emigrantów z Europy Środkowo-Wschodniej, zwłaszcza Ukraińców, stanowiącą odniesienie dla politycznych koncepcji obu narodów.

Henryk Stroński, Marchlewszczyzna 1925–1935. Polski rejon narodowościowy na sowieckiej Ukrainie, Instytut Pamięci Narodowej

Marchlewszczyzna, autonomiczny rejon polski na Wołyniu, stanowiła ważny element politycznej strategii bolszewików, którzy w tej jednostce administracyjnej dostrzegali zalążek „Polski socjalistycznej” i miejsce kształtowania jej nowej kadry kierowniczej. Choć projekt wzbudził nadzieje Polaków w ZSRS oraz zainteresowanie zagranicy, jego finał okazał się tragiczny: po zniesieniu autonomii polska inteligencja i elity polityczne zostały poddane represjom. Henryk Stroński przybliżył skomplikowane dzieje Marchlewszczyzny w szerokim kontekście historycznym, ukazując złożoność bolszewickiej polityki narodowościowej.

Katarzyna Nowak, Kingdom of Barracks. Polish Displaced Persons in Allied-Occupied Germany and Austria, McGill-Queen's University Press

Oparta na bogatym materiale źródłowym książka opisuje codzienność Polaków przebywających w obozach dla uchodźców, które powstały po II wojnie światowej. W oczach aliantów i polskich elit miejsca te służyły „ponownemu ucywilizowaniu”, jednak rzeczywistość wyglądała zgoła inaczej: uchodźcy dzielili pełne robactwa baraki z ludźmi wywodzącymi się z różnych środowisk i klas społecznych. Katarzyna Nowak bada, jak doświadczenia polskich dipisów kształtowały ich tożsamość kulturową i narodową, co może posłużyć za punkt odniesienia dla sytuacji ofiar współczesnych wojen oraz związanych z nimi migracji.

Dieter Schenk, Witold Kulesza, Arthur Greiser. Biografia i proces namiestnika III Rzeszy w Kraju Warty, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Arthur Greiser, namiestnik Rzeszy w Kraju Warty, był jednym z głównych funkcjonariuszy NSDAP odpowiedzialnych za zbrodnie na Polakach i Żydach w okupowanej Polsce. Autorzy książki opisują kolejne szczeble kariery nazistowskiego watażki, który mordował wyłącznie w białych rękawiczkach. Greiser próbował uniknąć odpowiedzialności za popełnione zbrodnie, twierdząc, że musiał stosować się do rozkazów przełożonych. Najwyższy Trybunał Narodowy skazał go na karę śmierci, a jego egzekucja była ostatnią publicznie wykonaną w Polsce.

Kategoria II – Reportaż historyczny

Kalina Błażejowska, Bezduszni. Zapomniana zagłada chorych, Wydawnictwo Czarne

Niepełnosprawne dzieci, chorzy psychicznie dorośli i wymagające stałej opieki osoby starsze – niemieccy lekarze za tytułowych „bezdusznych” i „niewartych życia” uznali co najmniej 20 tysięcy Polaków. Autorka ukazuje tragiczne losy ofiar nazistowskiego programu „eutanazji”, przybliżając historię trzech placówek: dziecięcej kliniki psychiatrycznej w Lublińcu, szpitala psychiatrycznego w Gostyninie oraz domu opieki w Śremie. Książka Kaliny Błażejowskiej, oparta na nieznanych wcześniej dokumentach, relacjach świadków i rodzin ofiar, przywraca pamięć o tej zapomnianej zagładzie.

Mariusz Nowik, Krwawe dożynki 1943, Prószyński Media

Pod przewrotnym mianem „Dożynek” kryje się kryptonim największej masowej egzekucji w historii niemieckich obozów koncentracyjnych. W ciągu zaledwie dwóch dni, 3 i 4 listopada 1943 roku, zginęły 42 tysiące Żydów. Prowadzący akcję „Dożynki” odznaczyli się wyjątkową brutalnością: bezpośrednio przed rozstrzelaniem, przy akompaniamencie wesołej muzyki, zmuszali więźniów do kładzenia się w dołach śmierci. Mariusz Nowik w sugestywny sposób odtwarza przebieg tych wydarzeń, upowszechniając wiedzę o wciąż mało znanym etapie akcji „Reinhard”.

Paweł Brudek, Ukryta przestrzeń. Wojskowe lata warszawskiego Bemowa 1945–1989, Księży Młyn

Zmiana nazwy z „Boernerowo” na „Bemowo” nie była jedyną nowością dla mieszkańców tego podwarszawskiego osiedla. Po zakończeniu II wojny światowej na tamtejszych wydmach rozpoczęto budowę wojskowego lotniska, które – wraz z niemieckimi jeńcami – wznosili także junacy, między innymi krakowski licealista Sławomir Mrożek. Paweł Brudek przybliża doświadczenia osób, które splotły swoje losy z dzielnicą włączoną w 1951 roku w granice Warszawy, osadzając je w kontekście wielkiej historii: powojennej rzeczywistości, zimnej wojny oraz „wiecznej przyjaźni polsko-radzieckiej”.

Hanka Grupińska, 18 opowieści żydowskich. Tom 2, Wielka Litera

Choć wydaje się, że bohaterów książki różni wiele – stosunek do języka, religii czy zwyczajów przodków – to jednak znacznie więcej ich łączy. Mowa nie tylko o dzielonym przez nich doświadczeniu straty, w tym domu, rodziny, bezpieczeństwa i poczucia przynależności, ale przede wszystkim o wspólnych korzeniach. Hanka Grupińska oddała głos ocalałym z Zagłady, aby wpuścili czytelników do świata swojego dzieciństwa, dziś istniejącego już wyłącznie w ich wspomnieniach. Autorka nie zmieniła stylu i sposobu narracji swoich rozmówców, dzięki czemu to z ich perspektywy poznajemy barwne osobowości, zapachy tradycyjnych potraw czy dźwięki towarzyszące świętom.

Marta Sawicka-Danielak, Ostatni Białystoker, Wielka Litera

Autorka oraz bohater jej książki wychowywali się na tej samej ulicy – choć w zupełnie innych czasach i okolicznościach. Sąsiadami Bena Midlera byli nie tylko przodkowie Marty Sawickiej-Danielak, ale również Rosjanie, Białorusini, Ukraińcy, Niemcy, Tatarzy czy Turcy. To właśnie codzienne życie w „najbardziej żydowskim z miast”, a jednocześnie prawdziwym tyglu kulturowym, pojawia się najczęściej w opowieściach Bena, ocalałego z białostockiego getta. Ostatni Białystoker to uniwersalna historia o tym, że dziecięca wrażliwość, pielęgnowanie dobrych wspomnień oraz odnalezienie sensu życia w małych rzeczach i prostych czynnościach dają siłę, która pomaga przetrwać najgorsze.

 

Kategoria III – Nagroda specjalna przyznawana za książkę na temat trwającej od 2014 roku agresji Rosji na Ukrainę lub trwających od 2020 roku protestów na Białorusi i związanych z nimi represji.

Ołena Stiażkina, Ukraine, War, Love: A Donetsk Diary, Harvard University Press

Autorka udokumentowała kilka miesięcy rosyjskiej okupacji Doniecka, łącząc osobiste doświadczenia z szerszym kontekstem wydarzeń. Swój dziennik rozpoczyna refleksją o pierwszych prorosyjskich demonstracjach (2 marca 2014 roku), a kończy wpisem o ataku sił rosyjskich na konwój ukraińskich uchodźców (18 sierpnia 2014 roku). Choć opisywane wydarzenia wywołują emocje, takie jak gniew, oburzenie czy smutek, autorka nie stroni również od humoru. Książka Ołeny Stiażkiny to nie tylko poruszające świadectwo rosyjskiej okupacji, ale i hołd złożony ukochanemu krajowi, miastu i jego mieszkańcom.

Christopher Miller, The War Came To Us: Life and Death in Ukraine, Bloomsbury Publishing

Począwszy od 24 lutego 2022 roku autor relacjonuje zbrodnie, które rosyjscy żołnierze popełniają na ukraińskich cywilach. W książce opartej na osobistych przeżyciach, pełnych dynamiki relacjach z frontu oraz wywiadach z wyjątkowymi bohaterami, dziennikarz uwzględnił najważniejsze wydarzenia z najnowszej historii Ukrainy, w tym genezę trwającego konfliktu zbrojnego. Rozległa, zróżnicowana, zbuntowana i pełna nadziei – taki obraz Ukrainy wyłania się z książki Christophera Millera, którego styl w równej mierze charakteryzuje duża przenikliwość, jak i wrażliwość.

Paweł Reszka, Stolik z widokiem na Kreml, Wielka Litera

Osią narracji w tym reportażu jest postawa społeczeństwa rosyjskiego wobec trwającej od 2014 roku wojny na Ukrainie. Książka stanowi mozaikę doświadczeń i rozmów autora z Rosjanami, do których doszło w ciągu ostatnich kilku lat. Paweł Reszka, z reporterską wnikliwością będącą owocem wieloletnich obserwacji, analizuje mentalność rozmówców, nie ukrywając swojego negatywnego stosunku do przekonań bohaterów. Oryginalna w swojej kompozycji książka jest nie tylko dokumentem rzeczywistości, ale także świadectwem zaangażowanego dziennikarstwa.