Konferencja „Formy zaangażowania kobiet w systemach autorytarnych i totalitarnych XX wieku” | Podsumowanie - Instytut Pileckiego

Formy zaangażowania kobiet w systemach autorytarnych i totalitarnych XX wieku - Polska na europejskim tle porównawczym (1919-1989)

Instytut Pileckiego, 14-15 października 2025 r. 

Konferencja zgromadziła przedstawicieli różnych dyscyplin nauk humanistycznych i społecznych, reprezentujących kilkanaście ośrodków badawczych w Polsce. Jej celem było omówienie, w ujęciu porównawczym, spectrum postaw kobiet wobec reżimów autorytarnych i totalitarnych (od oporu, przez adaptację po współtworzenie systemów opresji). Prelegentki i prelegenci łączyli analizy mikrohistoryczne z szerokimi porównaniami transnarodowymi, opierając swoje ustalenia na różnorodnych źródłach (m.in. egodokumenty, archiwa prywatne i archiwa instytucjonalne, bazy cyfrowe). W panelu otwierającym konferencję dyskutowano o pamięci (przykładem pamięć kobiet o Obławie Augustowskiej) i upamiętnianiu doświadczeń kobiet (m.in. analizując przypadki więźniarek politycznych, sióstr zakonnych, pisarek), wskazując na wielowarstwowość świadectw i ich osadzenie w lokalnych i ponad loklanych historiach. Osobny blok tematyczny poświęcono doświadczeniom wojennym- od ukazania poruszających historii Kindertransportów i losów matek z Zamojszczyzny, przez udział kobiet w konspiracji syndykalistycznej. Zwrócono również uwagę na sposoby kreowania wizerunku kobiet bojowniczek w rosyjskich archiwach cyfrowych. Analizowano biografie kobiet funkcjonujących blisko centrów władzy (np. Emmy Göring) i w organizacjach reżimowych (Fasci Femminili), a także kolaborantek i współpracowniczek gestapo. Sporo uwagi poświęcono kobietom niedostatecznie obecnym w dzisiejszym dyskursie naukowym- m.in. intelektualistkom związanym ze środowiskami artystycznymi. Omawiano ich postawy osobowe i twórcze wobec obowiązującej ideologii. Podjęto również temat konieczności szerszego dyskursu i kształtowania wleoobszarowej pamięci o polskich kobietach, którym wyniku zbrodniczej polityki Rzeszy Niemieckiej odebrano życie w berlińskich więzieniach.

Drugi dzień obrad zapoczątkowały referaty dotyczące strategii przetrwania w nazistowskich i sowieckich obozach, na które spojrzano nie przez pryzmat bezosobowej przemocy, ale jako historie konkretnych osób: kobiet- ich cielesności, emocji i wyborów. Na wybranych przykładach ukazano ich codzienność i dramaty, z którymi każdego dnia musiały się mierzyć, a także postawy, które wybierały - od przystosowania, oporu do rezygnacji. Końcowy panel dotyczył funkcjonowania kobiet w rzeczywistości Polski Ludowej, gdzie zaprezentowano wybrane losy strażniczek aresztów MBP/Kds.BP, ukazano strategie działania kobiet obecnych w kulturze i filmie (na przykładzie Polskiej Kroniki Filmowej), polityce, nauce, organizacjach młodzieżowych.

Uczestnicy konferencji podczas dwudniowej debaty, poszczególnych prelekcji tematycznych i dyskusji wykazali wagę podnoszonej problematyki i potrzebę kontynuacji badań naukowych nad historią kobiet XX wieku. Z wniesionych przez Uczestniczki i Uczestników postulatów i wniosków można wywieźć na temat dotychczasowych ustaleń jak i „białych plam” w zakresie miejsca kobiet w systemach autorytarnych i totalitarnych, także potrzebie dalszych pogłębionych badań naukowych w tym zakresie, w tym o zasięgu międzynarodowym.  

Artykuły konferencyjne, po uzyskaniu pozytywnych recenzji, zostaną opublikowane w monografii wieloautorskiej w 2026 r. (Wydawnictwo Instytutu Pileckiego).