Polskie Państwo Podziemne informowało o Holocauście | wywiad - Instytut Pileckiego
Polskie Państwo Podziemne informowało o Holocauście | wywiad
Świat dowiedział się o Zagładzie dzięki Polskiemu Państwu Podziemnemu - Rząd RP na uchodźstwie systematycznie informował aliantów o Zagładzie Żydów i eksterminacji Polaków. Rozmowa z Erykiem Habowskim, specjalistą z zakresu prawa międzynarodowego.
Dlaczego Wielka Brytania i USA zainicjowały powstanie Komisji Narodów Zjednoczonych ds. Zbrodni Wojennych (United Nations War Crimes Commission – UNWCC)? Czym było to ciało?
Bezprecedensowa skala zbrodni totalitaryzmów XX wieku, w szczególności niemieckiego „przemysłu śmierci” (o którym Churchill w 1941 roku powiedział w wywiadzie radiowym, że Europa nie widziała takiej skali okrucieństw od czasu inwazji mongolskich) w połączeniu z naciskami ze strony rządów na emigracji, zwłaszcza Rządu RP w Londynie, stały za decyzją o utworzeniu przez państwa alianckie UNWCC. Deklarację po wcześniejszych uzgodnieniach w tej sprawie złożył 7 października 1942 r. prezydent USA F.D. Roosevelt i lord kanclerz J. Simon. Pierwsze oficjalne spotkanie przedstawicieli Australii, Belgii, Chin, Czechosłowacji, Francji, Grecji, Holandii, Indii, Jugosławii, Kanady, Luksemburga, Nowej Zelandii, Norwegii, Polski, Południowej Afryki, Wielkiej Brytanii oraz Stanów Zjednoczonych odbyło się 20 października 1943 r. w Londynie. Cel był jasny - komisja miała pomóc aliantom zbierać dowody przeciwko zbrodniarzom wojennym z Europy, ale także z Azji Wschodniej, tak aby po wojnie skutecznie szukać sprawiedliwości – rozliczyć sprawców. UNWCC działa od stycznia 1944 roku do marca 1948. O wadze Komisji świadczy m.in. fakt, że przyczyniła się do zainicjowania prac nad powołaniem Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze.
Co składa się na archiwalia UNWCC?
Są to do niedawna tajne dokumenty ONZ o charakterze procesowym - akty oskarżenia przeciwko zbrodniarzom wojennym lub osobom podejrzewanym o przestępstwa przeciwko prawom narodów. Dokumenty zawierają relacje świadków, protokoły, sprawozdania i różnego rodzaju materiały pomocnicze. Zgromadzone archiwalia dotyczą ponad 8 tysięcy spraw, około 36 tys. osób oskarżonych o różne zbrodnie wojenne popełnione podczas II wojny światowej przez państwa Osi. Akty oskarżenia ze strony Polski to ponad 1500 spraw. Cały zbiór to blisko pół miliona stron dokumentów.
Jaka była skala aktywności Polski w pracach Komisji?
Kiedy w listopadzie 1944 roku, a więc po 10 miesiącach działania, UNWCC ogłosiła pierwszą listę zbrodniarzy wojennych, było na niej ponad 700 nazwisk – większość, bo około 400 z nich, pochodziła z aktów oskarżenia złożonych przez polski rząd w Londynie. Polskie dokumenty przygotowano w oparciu o informacje skrupulatnie gromadzone od początku wojny i drobiazgowo opracowywane - Rząd RP na uchodźstwie już wiosną 1940 roku rozpoczyna systematyczne zbieranie dowodów zbrodni niemieckich w okupowanym kraju, czyli niewiele ponad pół roku po pierwszych salwach pancernika „Schleswig-Holstein” na Westerplatte. W tym samym czasie Polacy alarmują świat o ludobójczym charakterze totalitaryzmu spod znaku swastyki, trwają też starania o potępienie zbrodni okupacyjnych. Jednym z pierwszych takich oficjalnych aktów jest deklaracja polsko-angielsko-francuska z 18 kwietnia 1940 roku, w październiku tego samego roku pojawia się wspólne oświadczenie wraz z rządem czeskim o zbrodniach niemieckich. Ale to tylko początek - są kolejne apele, memoranda, noty przekazywane przez polskie władze aliantom, także bezpośrednio na ręce Franklina D. Roosevelta, prezydenta Stanów Zjednoczonych. Polska we wrześniu 1941 roku dołącza do sygnatariuszy Karty Atlantyckiej, a w styczniu 1942 to Polacy stają się spiritus movens Deklaracji z Pałacu św. Jakuba, gdzie spotykają się delegaci Polski, Czech, Jugosławii, Norwegii, Holandii, Grecji, Belgii, Luksemburga i Francji. Przedstawiciele m.in. Zjednoczonego Królestwa, USA, USSR, Chin i Indii byli obserwatorami. 10 grudnia 1942 polski rząd emigracyjny wysyła 9-stronicową notę do wszystkich aliantów w sprawie Holokaustu, sygnowaną przez Edwarda Raczyńskiego, ministra spraw zagranicznych RP. To pierwszy przypadek takiego wystąpienia rządu europejskiego w historii. Tydzień później pojawia się deklaracja alianckich mocarstw z żądaniem do Niemiec o zakończenie eksterminacji Żydów, a hrabia Raczyński alarmuje prasę, przemawia wieczorem w BBC: „jeśli ludzie zamilkną, kamienie wołać będą.”
Czy Polacy przedkładają dowody na działanie obozów koncentracyjnych i obozów śmierci jeszcze w trakcie wojny?
Warto podkreślić fakt, że precyzyjne zarzuty dotyczące np. obozu śmierci w Treblince, złożono w kwietniu 1944 roku, na kilka miesięcy przed wkroczeniem na teren obozu armii sowieckiej. To jest też czas jeszcze przed lądowaniem aliantów w Normandii 6 czerwca czy wybuchem Powstania Warszawskiego w sierpniu 1944.
Akt oskarżenia dotyczący Treblinki wspomina m.in. o sortowaniu ubrań i butów idących na śmierć, paleniu zwłok żydowskich ofiar – wywlekanych z komór śmierci. Zmuszani do pracy przy tym procederze kopią następnie groby dla siebie – i są w nich rozstrzeliwani.
Ilość spraw wniesionych przez Polskę dotyczących zbrodni przeciw Żydom przekraczała 370 - można powiedzieć, że to praktycznie co czwarty polski akt oskarżenia.
Prócz prac w UNWCC albo apelowania do sumienia świata jest także przykład działań w Szwajcarii tzw. „Grupy Ładosia”. Czy to był jednostkowy przypadek, czy też możemy mówić o szerszej akcji?
Kluczowa jest ciągła, konsekwentna aktywność polskiego rządu w Londynie, działalność setek tysięcy ludzi w strukturach państwa podziemnego w zniewolonym kraju, zadania polskich dyplomatów, w tym grupy ambasadora Aleksandra Ładosia w Szwajcarii (operacja fałszowania paszportów, która niosła nadzieję ratunku tysiącom Żydów w Europie), ale również apel o bombardowanie węzłów kolejowych do Auschwitz, aby powstrzymać transporty z ludźmi skazanymi na Zagładę. Ten obraz uzupełnia historia życia rotmistrza Witolda Pileckiego - ochotnika do Auschwitz, ale też Henryka Sławika ratującego tysiące ludzi na Węgrzech, podobnie jak powołanie „Żegoty” czy wreszcie coraz to nowe fakty wynikające z badań źródłowych.
To nie są jednostkowe przypadki ale spójne, systemowe działanie Rządu RP na uchodźstwie i jego struktur, zogniskowane na ratowaniu tak wielu istnień ludzkich, jak to tylko możliwe - w najmroczniejszym okresie „wieku ludobójstwa”.

Eryk Habowski, specjalista w zakresie prawa międzynarodowego w Instytucie Pileckiego, autor przygotowywanej monografii o UNWCC i działalności polskiej dyplomacji.
Zobacz także
- Zawieszenie polskiej flagi na Kolumnie Zwycięstwa w Berlinie
Aktualności
Zawieszenie polskiej flagi na Kolumnie Zwycięstwa w Berlinie
- Instytut Pileckiego na obchodach 80. rocznicy wyzwolenia Bolonii | 23 – 24 kwietnia 2025
Aktualności
Instytut Pileckiego na obchodach 80. rocznicy wyzwolenia Bolonii | 23 – 24 kwietnia 2025
W dniach 23-24 kwietnia przedstawiciele Instytutu Pileckiego uczestniczyli w uroczystych obchodach 80. rocznicy wyzwolenia Bolonii. Członkiem oficjalnej delegacji był prof. dr hab. Krzysztof Ruchniewicz, dyrektor Instytutu Pileckiego.
- Pokaz filmu „Odyseja polska” | Obchody 80. rocznicy wyzwolenia Bolonii
Aktualności
Pokaz filmu „Odyseja polska” | Obchody 80. rocznicy wyzwolenia Bolonii
23 kwietnia 2025 r., w kinie Cinema Modernissimo w samym sercu Bolonii, w ramach oficjalnych obchodów 80. rocznicy wyzwolenia miasta, odbyła się uroczysta premiera filmu dokumentalnego pt. „Odyseja polska” (wł. „L'Odissea polacca”).
- Instytut Pileckiego na obchodach 80. rocznicy wyzwolenia Bolonii
Aktualności
Instytut Pileckiego na obchodach 80. rocznicy wyzwolenia Bolonii
Przedstawiciele Instytutu Pileckiego są Bolonii, gdzie 23 kwietnia rozpoczęły się obchody 80. rocznicy wyzwolenia miasta spod niemieckiej okupacji przez żołnierzy 2. Korpusu Polskiego pod dowództwem generała Władysława Andersa.
- 13 kwietnia | Dzień Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej
Aktualności
13 kwietnia | Dzień Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej
13 kwietnia 1943 r. niemieckie radio nadało komunikat o odkryciu masowych grobów polskich oficerów w Lesie Katyńskim.
- Narodowy Dzień Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką | Premiera filmu „Dokąd sięga wzrok”
Aktualności
Narodowy Dzień Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką | Premiera filmu „Dokąd sięga wzrok”
24 marca 2025 roku, w małopolskim miasteczku Biecz, odbyła się premiera filmu „Dokąd sięga wzrok” autorstwa Aleksandry Kierety, zrealizowanego przez Instytut Pileckiego.
- Twórcy audioserialu z nominacjami do tegorocznych „Melchiorów”
Aktualności
Twórcy audioserialu z nominacjami do tegorocznych „Melchiorów”
Trzech współtwórców audioserialu "W Nowej Zelandii zaczyna się dzień. Opowieść o dzieciach z Pahiatua" zrealizowanego przez Studio Reportażu PR i Instytut Pileckiego otrzymało nominacje w konkursie o Nagrodę Reporterską Polskiego Radia "Melchiory".
- 24 marca | Narodowy Dzień Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką
Aktualności
24 marca | Narodowy Dzień Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką
W 2018 roku Prezydent RP ustanowił dzień 24 marca Narodowym Dniem Pamięci Polaków Ratujących Żydów pod okupacją niemiecką, upamiętniając wszystkich obywateli polskich, którzy z narażeniem życia udzielali Żydom pomocy podczas niemieckiej okupacji.
- Do 15 kwietnia można oddać głos na Dom Turka w plebiscycie Polska Architektura XXL 2024!
Aktualności
Do 15 kwietnia można oddać głos na Dom Turka w plebiscycie Polska Architektura XXL 2024!
Dom Pamięci Ofiar Obławy Augustowskiej zaprojektowany przez pracownię Tremend został nominowany do nagrody za najlepszą realizację architektoniczną w kategorii "obiekt publiczny" w plebiscycie Polska Architektura XXL 2024.
- "W Instytucie Pileckiego jestem za polifonią głosów i otwartą debatą" | Rozmowa prof. Krzysztofa Ruchniewicza z PAP
Aktualności
"W Instytucie Pileckiego jestem za polifonią głosów i otwartą debatą" | Rozmowa prof. Krzysztofa Ruchniewicza z PAP
- Dyskusja "Zielony korytarz w Łypiwce. Głos ofiar rosyjskiej pułapki" | 3. rocznica agresji Rosji na Ukrainę
Aktualności
Dyskusja "Zielony korytarz w Łypiwce. Głos ofiar rosyjskiej pułapki" | 3. rocznica agresji Rosji na Ukrainę
20 lutego w Galerii Instytutu Pileckiego w Domu Bez Kantów odbyła się dyskusja w związku z trzecią rocznicą rozpoczęcia pełnoskalowej inwazji rosyjskiej na Ukrainę. Rozmowie towarzyszyła prezentacja najnowszego raportu Centrum Lemkina.
- Reakcja Prokuratury Krajowej na publikację raportu Centrum Lemkina
Aktualności
Reakcja Prokuratury Krajowej na publikację raportu Centrum Lemkina
Wczoraj opublikowaliśmy raport o rosyjskim ataku na cywilów we wsi Łypiwka w Ukrainie. Dzisiaj otrzymaliśmy pismo z Prokuratury Krajowej!