Nominowani do Międzynarodowej Nagrody im. Witolda Pileckiego 2025 (piąta edycja) - Instytut Pileckiego

Znamy nazwiska autorów książek nominowanych do piątej edycji Międzynarodowej Nagrody im. Witolda Pileckiego! Spośród 60 zgłoszonych książek kapituła wyłoniła 12 publikacji, które walczą o nagrody w trzech kategoriach.

Od 2021 roku Instytut Pileckiego corocznie przyznaje Międzynarodową Nagrodę im. Witolda Pileckiego w trzech kategoriach: naukowa książka historyczna, reportaż historyczny i nagroda specjalna. W tym roku do konkursu zgłoszono 60 pozycji wydanych nakładem 35 wydawnictw, zarówno polskich, jak i zagranicznych.

Partnerem nagrody jest Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. 

Książki nadesłane do tegorocznego konkursu prezentują wysoki poziom warsztatu naukowego i pisarskiego, opowiadają też o ważnych dla historii i polskiego społeczeństwa tematach. Wyróżnione publikacje charakteryzują się nowatorskim podejściem, dobrym udokumentowaniem wniosków, a także dbałością o prawdę.

NOMINACJE 2025

8 października 2025 roku odbyło się posiedzenie Kapituły Nagrody im. Witolda Pileckiego w składzie dr Piotr Cywiński, prof. Padraic Kenney, Krzysztof Kosior, dr hab. Damian Markowski, Aneta Prymaka-Oniszk, prof. Pierre-Frédéric Weber, na którym wyłoniono nominowane w tym roku publikacje.

W kategorii „Naukowa książka historyczna” Kapituła Nagrody wyłoniła najlepsze monografie na temat doświadczenia krajów Europy Środkowo-Wschodniej konfrontacji z totalitaryzmem w XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem Polski. W tym roku nominowano pięć publikacji:

• Michał Bilewicz, Traumaland. Polacy w cieniu przeszłości, Wydawnictwo MANDO / Wydawnictwo WAM,
• Tomasz Ceran, Zbrodnia pomorska 1939. Początek ludobójstwa niemieckiego w okupowanej Polsce, Instytut Pamięci Narodowej,
• Piotr M. Majewski, Brzydkie słowo na „k”. Rzecz o kolaboracji, Wydawnictwo Krytyki Politycznej,
• Dariusz Węgrzyn, „Internirung”. Deportacja mieszkańców Górnego Śląska do ZSRS na tle wywózek niemieckiej ludności cywilnej z terenu Europy Środkowo-Wschodniej do sowieckich łagrów pod koniec II wojny światowej, Instytut Pamięci Narodowej,
• Rafał Wnuk, Sławomir Poleszak, Niezłomni czy realiści? Polskie podziemie antykomunistyczne bez patosu, Wydawnictwo Literackie.

W kategorii „Reportaż historyczny” Kapituła Nagrody doceniła książki, która oferują czytelnikowi wciągającą opowieść o doświadczeniu krajów Europy Środkowo-Wschodniej konfrontacji z totalitaryzmem w XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem Polski. Nominowano cztery publikacje:

• Patrycja Dołowy, Pęknięte lustro. Próba portretu Adama Czerniakowa, Wydawnictwo Filtry,
• Grzegorz Gauden, Polska sprawa Dreyfusa. Kto próbował zabić prezydenta, Wydawnictwo Agora,
• Emil Marat, Bratny. Hamlet rozstrzelany, Wydawnictwo Czarne,
• Michał Przeperski, Dziki Wschód. Transformacja po polsku 1986–1993, Wydawnictwo Literackie.

W kategorii „Nagroda specjalna” Kapituła Nagrody poszukiwała do wyróżnienia publikacji, które niosą świadectwo zbrodniczych działań systemów totalitarnych i autorytarnych we współczesnym świecie, są opowieścią o dramatycznym losie ludności dotkniętej wojnami i konfliktami zbrojnymi (reportaż wojenny), piętnują przypadki intencjonalnego i uporczywego łamania praw człowieka. Nominowano trzy publikacje:

• Maria Buko, Drugie pokolenie obozowe. Pamięć i doświadczenie potomków polskich więźniów niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych, Wydawnictwo Naukowe UMK,
• Eristavi Maksym, Russian Colonialism 101. How to Occupy a Neighbor and Get Away with It. An Illustrated Guide, IST Publishing,
• Serhii Plokhy, Rosja–Ukraina. Największe starcie XXI wieku, Wydawnictwo Znak Horyzont.

Serdecznie gratulujemy wszystkim nominowanym oraz ich wydawcom i trzymamy za nich kciuki. Laureaci Konkursu zostaną ogłoszeni na Gali Międzynarodowej Nagrody im. Witolda Pileckiego w grudniu 2025 roku. Na tym etapie już jednak każdy z wymienionych może czuć się wygranym, ponieważ znalazł się tu wybrany z grona autorów wielu wartościowych publikacji.

Autorzy najlepszych książek nagrodzeni w dwóch pierwszych kategoriach otrzymają nagrodę w wysokości 46 850 zł brutto, a w trzeciej kategorii 45 000 zł brutto, oraz okolicznościową statuetkę. W każdej z trzech kategorii przewidywane jest także wyróżnienie z nagrodą w wysokości 5000 zł brutto. Nagrody zostaną wręczone podczas uroczystej gali pod koniec 2025 roku. 

Opisy nominowanych pozycji.
 
KATEGORIA Naukowa książka historyczna

Michał Bilewicz, Traumaland. Polacy w cieniu przeszłości, Wydawnictwo MANDO / Wydawnictwo WAM

Wiecznie niezadowoleni, lękliwi i nieufni względem siebie, a jednocześnie zdumiewająco solidarni w czasie kryzysu – tacy są obywatele Traumalandu. Autor wyjaśnia, jak trudna historia i zbiorowa trauma wpływają na sposób myślenia współczesnych Polaków, oraz wskazuje wzorce zachowań, które „odziedziczyliśmy” po naszych przodkach.

Dr hab. Michał Bilewicz, prof. UW, kieruje Centrum Badań nad Uprzedzeniami na Wydziale Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Jego zainteresowania badawcze obejmują psychologiczne mechanizmy pojednania, pamięć zbiorową, traumę oraz uprzedzenia.

Tomasz Ceran, Zbrodnia pomorska 1939. Początek ludobójstwa niemieckiego w okupowanej Polsce, Instytut Pamięci Narodowej

Książka opisuje eksterminację polskiej i żydowskiej ludności cywilnej, do której doszło na Pomorzu w pierwszych miesiącach okupacji niemieckiej. Autor, na podstawie m.in. niewykorzystywanych wcześniej materiałów z Centrali Badań Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu, analizuje przyczyny, przebieg i skutki zbrodni, nawiązując do koncepcji genocydu opracowanej przez Rafała Lemkina.

Dr hab. Tomasz Ceran jest pracownikiem Delegatury IPN w Bydgoszczy. W swoich badaniach koncentruje się na historii idei, teorii totalitaryzmu, studiach nad ludobójstwem oraz na niemieckiej okupacji Pomorza Gdańskiego i Kujaw.

Piotr M. Majewski, Brzydkie słowo na „k”. Rzecz o kolaboracji, Wydawnictwo Krytyki Politycznej

Książka stawia pytania o motywy kolaboracji i interpretacje zjawiska, które budzi tak wielkie społeczne emocje. Analizując różne okoliczności i formy współpracy z okupantem, autor pokazuje, jak moralna ocena konkretnych przypadków kolaboracji w Polsce i Europie potrafi zmieniać się pod wpływem określonego kontekstu historycznego.

Dr hab. Piotr M. Majewski, prof. UW, wykłada na Wydziale Historii Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalizuje się w dziejach Europy Środkowej i Wschodniej XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem historii Czechosłowacji i stosunków czesko-niemieckich.

Dariusz Węgrzyn, „Internirung”. Deportacja mieszkańców Górnego Śląska do ZSRS na tle wywózek niemieckiej ludności cywilnej z terenu Europy Środkowo-Wschodniej do sowieckich łagrów pod koniec II wojny światowej, Instytut Pamięci Narodowej

Pod koniec II wojny światowej tysiące Górnoślązaków zostało wywiezionych do ZSRS. Dariusz Węgrzyn ukazuje tragiczny los deportowanych – swoistych „żywych reparacji” – którzy w ramach zbiorowej odpowiedzialności zostali zmuszeni do pracy w łagrach, by w ten sposób wynagrodzić szkody wyrządzone przez wojska niemieckie w trakcie wojny.

Dr Dariusz Węgrzyn jest pracownikiem Śląskiego Centrum Wolności i Solidarności w Katowicach. Zajmuje się dziejami najnowszymi, ze szczególnym uwzględnieniem powojennej historii Górnego Śląska.

Rafał Wnuk, Sławomir Poleszak, Niezłomni czy realiści? Polskie podziemie antykomunistyczne bez patosu, Wydawnictwo Literackie

W 1945 roku w ramach podziemnego ruchu antykomunistycznego z bronią w ręku walczyło kilkanaście tysięcy osób. Idealiści czy szaleńcy, patrioci czy chuligani – autorzy odżegnują się od uogólnień i jednoznacznych ocen. Przywołując fascynujące nieraz historie konkretnych partyzantów, obalają mit o jedności podziemia.

Prof. dr hab. Rafał Wnuk jest muzealnikiem, politologiem i historykiem związanym z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim. W swoich badaniach koncentruje się na pamięci kulturowej oraz antysowieckim i antyniemieckim oporze w XX-wiecznej Europie.

Dr Sławomir Poleszak jest pracownikiem Instytutu Studiów Politycznych PAN, Instytutu Europy Środkowej w Lublinie oraz Wojskowego Biura Historycznego. Specjalizuje się w tematyce polskiego podziemia antykomunistycznego.

KATEGORIA Reportaż historyczny

Patrycja Dołowy, Pęknięte lustro. Próba portretu Adama Czerniakowa, Wydawnictwo Filtry

Bohater książki w trakcie likwidacji warszawskiego getta odebrał sobie życie. Samobójstwo, podobnie jak cała działalność prezesa Judenratu, było oceniane niejednoznacznie: uznawano je za heroiczny akt niezgody, lub przeciwnie, za tchórzostwo. Autorka zgłębia intencje i zdolność Czerniakowa do oceny sytuacji, akcentuje jego rozdarcie między polskością a żydowskością.

Dr Patrycja Dołowy jest pisarką, artystką wizualną, działaczką społeczną, popularyzatorką nauki i sztuki. Wykłada na Wydziale Artes Liberales Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalizuje się w problematyce tożsamości i pamięci.

Grzegorz Gauden, Polska sprawa Dreyfusa. Kto próbował zabić prezydenta, Wydawnictwo Agora

Thriller polityczny, reportaż sądowy i dramat społeczny – ta łącząca wiele gatunków książka opowiada o zamachu na prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego. Choć do ataku przyznali się ukraińscy nacjonaliści, przed sądem stanął żydowski student Stanisław Steiger. Przybliżając kulisy sprawy, autor odsłania nie tylko liczne błędy i fałszerstwa śledczych, lecz także stojący za nimi antysemityzm.

Grzegorz Gauden jest dziennikarzem prasowym i radiowym, a z wykształcenia prawnikiem i ekonomistą. Działacz opozycji w okresie PRL, lata 1984–1993 spędził na emigracji w Szwecji. Po powrocie do kraju związał się z branżą medialną.

Emil Marat, Bratny. Hamlet rozstrzelany, Wydawnictwo Czarne

Autor powieści Kolumbowie. Rocznik 20, która przez lata kształtowała obraz powstania warszawskiego w świadomości Polaków, w pełni zasłużył na przydomek „polskiego Hemingwaya”. Notoryczny kobieciarz i trudny ojciec, gubił się nie tylko w uczuciach, lecz także w poglądach. Biografia Romana Bratnego przybliża jego skomplikowaną osobowość, pokazuje również ślad, jaki odcisnął w polskiej kulturze.

Emil Marat jest dziennikarzem i autorem książek non-fiction. Bratny. Hamlet rozstrzelany zamyka jego trylogię związaną z bohaterami powieści Kolumbowie. Rocznik 20: wcześniej ukazały się Made in Poland (napisana wspólnie z Michałem Wójcikiem) oraz Sen Kolumba.

Michał Przeperski, Dziki Wschód. Transformacja po polsku 1986–1993, Wydawnictwo Literackie

Osobliwa i chaotyczna, ale również fascynująca – taki obraz Polski wyłania się z książki Michała Przeperskiego. Autor przebija się przez sentymentalną otoczkę przełomu lat 80. i 90., odmalowuje portret społeczeństwa doby transformacji ustrojowej. Dziki Wschód to również opowieść z kluczem: bez znajomości ówczesnych realiów trudno zrozumieć dzisiejszą rzeczywistość polityczną i społeczną.

Dr Michał Przeperski jest pracownikiem Instytutu Historii PAN oraz rzecznikiem prasowym Muzeum Historii Polski. Specjalizuje się w dziejach Europy Środkowej w XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem procesów transformacji politycznej i społecznej.

KATEGORIA Nagroda Specjalna

Maria Buko, Drugie pokolenie obozowe. Pamięć i doświadczenie potomków polskich więźniów niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych, Wydawnictwo Naukowe UMK

Echa II wojny światowej wybrzmiewają nie tylko we wspomnieniach świadków czy sporach polityków. Trudne doświadczenia ocalałych z piekła niemieckiego totalitaryzmu odcisnęły piętno na życiu ich dzieci – drugiego pokolenia obozowego. Książka jest owocem wieloletnich badań autorki nad transgeneracyjną traumą, a zarazem empatycznym świadectwem naznaczonej bólem codzienności.

Dr Mario Buko jest socjolożką, historyczką, dokumentalistką i badaczką historii mówionej. Interesuje się pamięcią autobiograficzną, międzygeneracyjną i zbiorową, a także jej społecznymi i historycznymi kontekstami.

Maksym Eristavi, Russian Colonialism 101. How to Occupy a Neighbor and Get Away with It. An Illustrated Guide, IST Publishing

Ukraiński dziennikarz tuż przed atakiem Rosji opublikował w sieci „wykaz” rosyjskich inwazji z ostatnich dekad. Post błyskawicznie zyskał ogromny zasięg. Autor wpisu, we współpracy z ukraińskimi artystami, opracował na jego podstawie ilustrowany „przewodnik po rosyjskich inwazjach”, by zwrócić uwagę opinii publicznej na powtarzalny schemat działań oraz wieloletnią bezkarność agresora.

Maksym Eristavi jest dziennikarzem, autorem podcastów i multimedialnych projektów edukacyjnych. W swojej twórczości, która łączy formę śledztwa dziennikarskiego ze storytellingiem, koncentruje się na demaskowaniu imperialnej polityki Rosji.

Serhii Plokhy, Rosja–Ukraina. Największe starcie XXI wieku, Wydawnictwo Znak Horyzont

Książka rekonstruuje przebieg rosyjskiej inwazji na Ukrainę, łącząc opis działań militarnych z analizą politycznych procesów zachodzących w cieniu wojny. Sam konflikt nie jest rozpatrywany wyłącznie w kategoriach bieżących wydarzeń: autor dowodzi, że atak Rosji to rezultat historycznych i społecznych napięć, których geneza sięga jeszcze schyłku caratu.

Prof. Serhii Plokhy jest dyrektorem Ukraińskiego Instytutu Badawczego na Uniwersytecie Harvarda. Jego zainteresowania badawcze obejmują m.in. imperializm rosyjski, zimną wojnę i dzieje państw postsowieckich. W Stanach Zjednoczonych uchodzi za autorytet w dziedzinie historii Ukrainy, Rosji i Europy Wschodniej XX wieku.

LAUREACI POPRZEDNICH EDYCJI

W poprzedniej edycji konkursu Nagrodę Pileckiego w kategorii „Naukowa książka historyczna” otrzymał Grzegorz Hryciuk za książkę Przesiedleńcy. Wielka epopeja Polaków 1944–1946. W kategorii „Reportaż historyczny” kapituła nagrodziła książkę Kaliny Błażejowskiej Bezduszni. Zapomniana zagłada chorych. Laureatem „Nagrody specjalnej” został Christopher Miller za książkę The War Came To Us: Life and Death in Ukraine. 

W 2023 roku Nagrodę Pileckiego otrzymali Agnieszka Witkowska-Krych za książkę Dziecko wobec Zagłady. Instytucjonalna opieka nad sierotami w getcie warszawskim, Bartłomiej Noszczak za książkę Orient zesłańców. Bliski Wschód w oczach Polaków ewakuowanych ze Związku Sowieckiego (1942–1945) oraz Zbigniew Parafianowicz za publikację Śniadanie pachnie trupem. Ukraina na wojnie.

W 2022 roku zwycięskimi pozycjami II edycji okazały się naukowa książka historyczna Niemiecki zbrodniarz przed polskim sądem. Krakowskie procesy przed Najwyższym Trybunałem Narodowym dr Joanny Lubeckiej oraz reportaż historyczny Wielka gra majora Żychonia. As wywiadu kontra Rzesza Andrzeja Brzezieckiego. Laureatem Nagrody specjalnej został Tomaš Forró za Apartament w hotelu wojna. Reportaż z Dobasu.

W 2021 roku Nagrody Pileckiego otrzymali: Filip Gańczak za książkę Jan Sehn. Tropiciel nazistów oraz Christina Lamb za głośną pozycję Our Bodies, Their Battlefield: What War Does to Women (w 2023 wydaną również w języku polskim pod tytułem Nasze ciała, ich pole bitwy).

Więcej informacji o Nagrodzie Pileckiego na stronie (kliknij). 

Laureaci poprzednich edycji (kliknij).