Lemkin. Świadek wieku ludobójstwa | wystawa wirtualna - Instytut Pileckiego

Czy ludobójstwo to domena historii? Co doprowadziło do powstania jednej z najważniejszych odpowiedzi intelektualnych na tragiczne doświadczenie II wojny światowej? Poznaj historię Rafała Lemkina - człowieka, który stworzył pojęcie ludobójstwa!

Rozdział 1. Prolog

Zbrodnia nad zbrodniami

9 grudnia 1948 r. Narody Zjednoczone jednogłośnie przyjmują Konwencję w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Czyny popełnione „w zamiarze zniszczenia w całości lub w części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych” stają się zbrodnią w świetle prawa międzynarodowego. To oczywista konsekwencja tragicznego doświadczenia II wojny światowej. Konwencja ma służyć ukaraniu sprawców ludobójstwa i zapobiegać mu w przyszłości.

Obecny na sali obrad w paryskim Palais de Chaillot Rafał Lemkin przyjmuje gratulacje, a dokument wprost nazywany jest „Konwencją Lemkina”. Polski prawnik żydowskiego pochodzenia, który podczas Holokaustu stracił niemal całą swoją rodzinę, stworzył pojęcie i definicję ludobójstwa oraz udokumentował jego przykłady. Przygotował także projekt Konwencji i rozpoczął kampanię na rzecz jej przyjęcia. Dziś dokument pozostaje głównym narzędziem obrony wspólnoty międzynarodowej przed ludobójstwem, nazywanym powszechnie „zbrodnią nad zbrodniami”.

Podpisanie Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, Paryż, 11 grudnia 1948 r. 

Rozdział 2. Korzenie

Młodość pod wspólnym niebem

Rafał Lemkin przychodzi na świat 24 czerwca 1900 r. we wsi Bezwodna, niedaleko Wołkowyska, na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego. Dzieciństwo spędza w małym gospodarstwie dzierżawionym przez rodziców. Polska, która w 1918 r. odzyskuje niepodległość, jest domem wielu narodów, a Kresy Wschodnie – najbardziej zróżnicowaną etnicznie częścią kraju. Żyją tu obok siebie Polacy, Ukraińcy, Żydzi, Białorusini i Litwini.

Po ukończeniu gimnazjum w Wołkowysku Lemkin rozpoczyna studia prawnicze na Uniwersytecie Jana Kazimierza (UJK) we Lwowie – w najważniejszym ośrodku myśli jurydycznej II Rzeczypospolitej. Słucha wykładów wybitnych polskich prawników, interesuje się prawem karnym, studiuje przypadki masowych zbrodni na wspólnotach narodowych i religijnych.

W 1926 r. przed młodym doktorem prawa otwiera się ścieżka kariery w Warszawie. Lemkin pracuje jako sekretarz Sądu Apelacyjnego i prokurator, następnie rozpoczyna własną praktykę adwokacką. Kontynuuje zarazem działalność naukową, m.in. reprezentuje Polskę na wielu międzynarodowych konferencjach prawniczych.

Rozdział 3. Inspiracje

Zbrodnia bez nazwy

Od najmłodszych lat porusza Lemkina los ludzi prześladowanych ze względu na przynależność narodową i religijną. Jako dziecko czyta „Quo Vadis” Henryka Sienkiewicza – wielką powieść polskiej literatury – i dowiaduje się o cierpieniach chrześcijan w starożytnym Rzymie pod rządami Nerona.

Szybko okazuje się, że masowe represje to nie tylko historia. W latach 1903-1906 przez Rosję przetacza się fala pogromów ludności żydowskiej. Carska policja żąda łapówek od rodziców Lemkina, ponieważ Żydom nie wolno mieszkać poza tzw. strefą osiedlenia.

Jako młody prawnik Lemkin bada masowe zbrodnie, których władze państwowe dokonują na całych wspólnotach ludzkich. Istotnym wyzwaniem jest dla niego Rzeź Ormian, przeprowadzona przez Turcję w latach 1915-1917. Studiując prawo karne państw totalitarnych – faszystowskich Włoch i komunistycznego Związku Sowieckiego – Lemkin dostrzega nowe zagrożenia. Na konferencję w Madrycie w 1933 r. przygotowuje definicje nowych przestępstw prawa międzynarodowego: „barbarzyństwa” i „wandalizmu”. To one staną się później podstawą koncepcji ludobójstwa.

Rozdział 4. Doświadczenie

Między dwoma totalitaryzmami

W 1939 r. Niemcy i Związek Sowiecki napadają na Polskę, rozpoczynając II wojnę światową. Okupowane ziemie polskie stają się areną masowych zbrodni dwóch totalitaryzmów. Niemcy realizują tu plan eksterminacji Żydów, mordują polską inteligencję, a w 1944 r. skazują na zagładę całe miasto – Warszawę. Pod okupacją niemiecką życie traci od 5,5 do 5,7 mln obywateli polskich, z czego połowa to ofiary Holokaustu.

Sowiecka polityka terroru koncentruje się w Europie Środkowo-Wschodniej już od lat 30. W wyniku głodu, wywołanego sztucznie przez władze w latach 1932-1933, ginie co najmniej 3,3 mln Ukraińców. Tuż przed wojną NKWD morduje ok. 100 tys. Polaków – obywateli sowieckich. Po wkroczeniu do Polski Sowieci prześladują tzw. wrogów ludu, deportują ludzi na Wschód, a w 1940 r. w Katyniu i innych miejscach rozstrzeliwują ponad 20 tys. polskich oficerów i inteligentów.    

Dramat II Rzeczpospolitej jest także osobistą tragedią Lemkina, który traci w Zagładzie niemal całą rodzinę. Jemu samemu udaje się wydostać z kraju. Na emigracji w Stanach Zjednoczonych tworzy definicję ludobójstwa.

Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady Auschwitz-Birkenau jest od 1942 r. jednym z głównych ośrodków Holokaustu. W ciągu trzech lat Niemcy mordują tu ok. 1 mln Żydów. Na stacji kolejowej ofiary przechodzą selekcję. Niezdolnych do pracy SS-mani kierują do „łaźni”, która jest w rzeczywistości komorą gazową. Trujący gaz w kilka chwil odbiera im życie. Ciała palone są w krematoriach. Odnajdowanych po latach przedmiotów osobistych ofiar nie da się najczęściej przypisać konkretnym osobom. 

Akcja Inteligencja. Świadectwo Oskara Stuhra

Oskar Stuhr (1891-1962) - adwokat i działacz społeczny. Niemcy aresztują go w Krakowie w listopadzie 1939 r. Kilka miesięcy spędza w więzieniach przy ul. Montelupich i w Wiśniczu. W czerwcu 1940 r. trafia do obozu Auschwitz-Birkenau w pierwszym transporcie polskich więźniów. Po wojnie zeznaje w procesie Rudolfa Hössa - komendanta  Auschwitz-Birkenau.

Zagłada Żydów. Zeznanie Henryka Taubera

Henryk Tauber (1917-2000) - polski Żyd, szewc z Chrzanowa. Wywieziony przez Niemców do obozu Auschwitz-Birkenau w styczniu 1943 r., zostaje zmuszony do pracy w Sonderkommando, które obsługuje komory gazowe i krematoria. Uczestnik buntu Sonderkommando w październiku 1944 r. W styczniu 1945 r. ucieka z "marszu śmierci". Po wojnie zeznaje w procesie Rudolfa Hössa - komendanta  Auschwitz-Birkenau.

Rzeź Woli. Zeznanie Wacławy Gałki

Wacława Gałka (ur. 1908) - w czasie Powstania Warszawskiego mieszka przy ulicy Wolskiej 132, nieopodal Parku Sowińskiego, wraz z mężem Szczepanem, córką Stanisławą i synem Wojciechem. Po wojnie, zeznając przez Główną Komisją Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, opowiada o masowych egzekucjach ludności cywilnej na warszawskiej Woli.

Stanisław Swianiewicz (1899-1997) - prawnik, ekonomista, sowietolog. We wrześniu 1939 r. trafia do niewoli sowieckiej. 29 kwietnia 1940 r. zostaje wywieziony do obozu w Kozielsku w kierunku Smoleńska. Wycofany z transportu polskich oficerów przeznaczonych do egzekucji, zostaje zesłany do łagru. Zwolniony w ramach amnestii z 1941 r., po wojnie wykłada w Wielkiej Brytanii, USA i Kanadzie. Jest jednym z głównych świadków Zbrodni Katyńskiej.

Rozdział 5. Rozliczenie

Świat po ludobójstwie

Zwycięstwo koalicji antyhitlerowskiej otwiera drogę do rozliczenia niemieckich zbrodni. W latach 1945-1946 przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze stają m.in.: Hermann Göring, Alfred Rosenberg i Martin Bormann. Zapada dziewiętnaście wyroków skazujących, w tym dwanaście na karę śmierci. Kolejne procesy odbywają się w amerykańskiej strefie okupacyjnej i w Polsce, gdzie w 1947 r. sądzony jest Rudolf Höß – komendant obozu Auschwitz-Birkenau. Zarazem wielu zbrodniarzy niemieckich unika kary.

Związek Sowiecki należy do zwycięzców wojny, więc zbrodnie komunistyczne pozostają nierozliczone. W Norymberdze sowieccy prokuratorzy próbują nawet przypisać Niemcom winę za Zbrodnię Katyńską. Propaganda sowiecka i fascynacja komunizmem na Zachodzie przez lata uniemożliwiają oddanie sprawiedliwości ofiarom Stalina.

W procesie norymberskim Rafał Lemkin doradza stronie amerykańskiej. Pojęcie „ludobójstwa” trafia do aktu oskarżenia, ale ostatecznie sprawcy zostają skazani za inne zbrodnie. Resztę życia Lemkin poświęca temu, by przekonać świat do swojej koncepcji.

Ostatnie lata życia Lemkin spędza w ubóstwie i osamotnieniu. Nigdzie nie znajduje stałego zatrudnienia. Walczy o ratyfikację konwencji o ludobójstwie przez USA. Do ostatnich dni pracuje nad swoją autobiografią. Umiera na zawał serca 28 sierpnia 1959 r.

Rozdział 6. Wyzwania

Dziedzictwo Lemkina

Dzieło Rafała Lemkina wyrasta z doświadczenia II wojny światowej, ale ma zasięg uniwersalny. W XX wieku służy do opisu wydarzeń na różnych kontynentach. Masowe zbrodnie wymierzone w istnienie całych grup narodowych i religijnych dowodzą dziś, że ludobójstwo to wciąż aktualne wyzwanie.

Wspólnota międzynarodowa od lat buduje system ścigania i sankcji w ramach ONZ. Specjalnie powołane sądy badają zbrodnie w byłej Jugosławii, Rwandzie i Kambodży. Od 2002 r. działa Międzynarodowy Trybunał Karny – pierwszy w historii stały sąd międzynarodowy, rozstrzygający w sprawach zbrodni ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości, zbrodni wojennych i zbrodni agresji.

Koncepcja ludobójstwa autorstwa Lemkina rewolucjonizuje nie tylko prawo międzynarodowe. Nadając nazwę ekstremalnemu doświadczeniu, pomaga je zrozumieć i przezwyciężyć. Los wspólnot, które padły ofiarą ludobójstwa, zależy przecież przede wszystkim od nich samych. Czy zdołają zbudować pomyślną przyszłość, zachowując w pamięci tragiczne przeżycia i czerpiąc z nich siłę?

Materiały edukacyjne:

Zapraszamy do zapoznania się z publikacją edukacyjną dedykowaną Rafałowi Lemkinowi, w której znajdziecie Państwo propozycje działań edukacyjnych do pracy z młodzieżą. 

Nauczycieli i edukatorów zachęcamy do zamawiania darmowych egzemplarzy wersji papierowej przez formularz.

Wystawa "Lemkin. Świadek wieku Ludobójstwa"

Scenariusz i teksty:
Bartosz Gralicki
Tomasz Stefanek
Piotr Szlagowski

Projekt graficzny:
Kasper Skirgajłło-Krajewski
Anna Rzeźnik
Beata Dejnarowicz

Adaptacja cyfrowa:
Anna Miszczyk
Aleksandra Kiereta

Pozyskanie materiałów:
Paulina Wiśniewska

Multimedia:
MOOV