Aktualność

Rusza nowa edycja projektu „Zawołani po imieniu”! Z tej okazji odpowiadamy na najczęściej zadawane pytania, które dotyczą sztandarowego przedsięwzięcia Instytutu Pileckiego.

1. Kim są Zawołani po imieniu?

Projekt Zawołani po imieniu ma na celu uhonorowanie tych Polaków, którzy podczas okupacji zostali zamordowani przez przedstawicieli niemieckiej władzy za udzielenie pomocy Żydom. Mogła on przybierać różne formy: od podarowania żywności, przez udostępnienie stodoły na jedną noc, po wielomiesięczne ukrywanie we własnym domu. Niemieckie władze okupacyjne zakazywały jakiejkolwiek formy pomocy ludności żydowskiej: złamanie prawa groziło karą śmierci. W projekcie Zawołani po imieniu koncentrujemy się na tych, którzy zginęli, niosąc pomoc. Oczywiście nie zapominamy również o cierpieniu rodzin pomordowanych oraz o tragedii Żydów, którzy w zdecydowanej większości przypadków ginęli razem z osobami, które ich ratowały.

2. Jak wielu może być Zawołanych? 

Liczba osób, które mogą zostać uhonorowane, nie jest znana, choć według szacunków, może to być około 1000 ofiar. W pierwszej kolejności wybieramy te historie, które są dobrze udokumentowane i potwierdzone w więcej niż jednym źródle. Materiały archiwalne uzupełniają zeznania żyjących potomków lub członków najbliższej rodziny pomordowanych.

3. Czym różnią się Zawołani po imieniu od Sprawiedliwych wśród Narodów Świata?

To dwa nieco inne projekty. Medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata od 1963 roku jest przyznawany przez Yad Vashem w Jerozolimie osobom, które ratowały Żydów w czasie Holokaustu. Wniosek o nadanie medalu składają przede wszystkim ocaleni, gdyż Instytut Yad Vashem wymaga żydowskich świadectw. W przypadku osób zamordowanych za pomoc Żydom takie świadectwa są rzadkością, gdyż ratowani ginęli przeważnie razem z ratującymi. Projekt Zawołani po imieniu” koncentruje się właśnie na tej grupie, która nie została wcześniej w jakikolwiek sposób uhonorowana. Tylko 4 spośród 17 dotychczas upamiętnionych otrzymało pośmiertnie medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Chodzi o rodziny Lubkiewiczów z Sadownego (zamordowany syn Stefan nie otrzymał medalu Yad Vashem) i Krysiewiczów z Waniewa. W dwóch innych przypadkach wnioski o przyznanie odznaczenia zostały odrzucone ze względu na brak żydowskich świadectw (tak było w przypadku rodzin Postków ze Stoczka i Andrzejczyków z Czyżewa).

Innym charakterystycznym elementem projektu Zawołani po imieniu jest koncentracja na bliskich ofiar. Nie tylko zbieramy ich relacje, ale także integrujemy środowisko rodzin Zawołani po imieniu - w ten sposób umożliwiamy powstanie społeczności osób o podobnych doświadczeniach. Prowadzimy też edukację w szkołach oraz lokalne spotkania ze świadkami historii. Projekt Zawołani po imieniu zaznacza w przestrzeni publicznej oraz wirtualnej miejsca związane z pomordowanymi – dzięki takim działaniom lokalne doświadczenia stają się częścią powszechnej świadomości historycznej.

W ramach projektu upamiętniamy także żydowskie ofiary. Podczas odsłonięcia tablicy przywołujemy imiona i nazwiska ukrywanych Żydów, przeważnie przedwojennych obywateli II Rzeczpospolitej. Jeżeli wiemy, w ktorym miejscu zostali pochowani, w porozumieniu z gminą żydowską stawiamy w tym miejscu macewę. Projekt pokazuje, że państwo polskie, zarówno podczas okupacji, jak i dziś, chce pamiętać i troszczyć się o wszystkich swoich obywateli, niezależnie od ich narodowości. Taka była polityka Polskiego Państwa Podziemnego i rządu RP na uchodźctwie, który w czasie II wojny światowej jako pierwszy pokazywał światu prawdę o niemieckich obozach śmierci i Shoah, a także wtedy, gdy finansował działania Żegoty i piętnował szmalcownictwo.

4. Jak wybierane są osoby upamiętniane w ramach projektu?

W ramach projektu Zawołani po imieniu honorujemy etnicznych Polaków, którzy podczas okupacji Polski zostali zamordowani przez przedstawicieli niemieckiej władzy za niesienie pomocy Żydom. Wybieramy jedynie te historie, które są dobrze udokumentowane i potwierdzone w więcej niż jednym źródle. Analizujemy sporządzone listy represji niemieckich i z nich wstępnie wybieramy historie, które chcemy nagłośnić poprzez projekt. W ramach kompleksowych badań nie tylko przeprowadzamy kwerendy archiwalne w Polsce (przede wszystkim w Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce), w Niemczech (Bundesachiv) i w Izraelu (Yad Vashem), ale również rejestrujemy relacje członków rodzin zamordowanych oraz żyjących świadków tamtych wydarzeń. Każdy przypadek jest dokładnie analizowany przez nasz zespół naukowy.

5. Jak wygląda upamiętnienie Zawołanych po imieniu i kto bierze w nim udział?

Trwałą formą upamiętnienia jest umieszczony w przestrzeni publicznej kamień  z tablicą poświęconą Zawołanym. Jego odsłonięcie odbywa się w sposób uroczysty: najważniejsza w tym dniu jest dla nas obecność rodzin, ponieważ chcemy je wyróżnić i otoczyć szczególną opieką. W upamiętnieniu uczestniczy inicjatorka projektu prof. Magdalena Gawin, wiceminister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, przedstawiciele władzy państwowej i lokalnej, dyrekcja Instytutu Pileckiego. Towarzyszą nam także Wojska Obrony Terytorialnej, Ochotnicza Straż Pożarna, Policja, harcerze, uczniowie szkół w towarzystwie zaangażowanych opiekunów i nauczycieli, przedstawiciele stowarzyszeń kombatantów, grupy rekonstrukcyjne, lokalne zespoły muzyczne, muzycy, orkiestry, chóry oraz społeczność lokalna.

6. Jakie działania, poza odsłonięciem tablicy upamiętniającej, składają się na projekt Zawołani po imieniu? 

Projekt Zawołani po imieniu to efekt pracy wielu osób. W jego realizację angażują się pracownicy niemalże każdego działu Instytutu Pileckiego, a także rodziny Zawołanych, przedstawiciele władz samorządowych i mieszkańcy miejscowości, z których Zawołani pochodzą. Nieustannie rozwijamy nasze początkowe zamierzenia i wprowadzamy kolejne zmiany, aby dotrzeć z projektem do jak najszerszej grupy odbiorców.

Odsłonięcie tablicy upamiętniającej jest bardzo ważnym elementem projektu, ale stanowi tylko jedno z wielu podejmowanych przez nas działań. W Ośrodku Badań nad Totalitaryzmami od ponad roku trwają prace nad udokumentowaniem i opisaniem, a tym samym utrwaleniem i propagowaniem wiedzy o Polakach ratujących Żydów w czasie okupacji niemieckiej. W ramach warsztatów Życie za bochenek chleba oraz Zawołać po imieniu nasi edukatorzy przybliżają młodzieży wspólne doświadczenie Polaków i Żydów okresu II wojny światowej. W każdej miejscowości związanej z Zawołanymi wspierają nas koordynatorzy merytoryczni. Wspólnie z nimi organizujemy obchody Narodowego Dnia Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką, spotkania ze świadkami historii i inne wydarzenia rozwijające wiedzę o Zawołanych. Bardzo ważną rolę odgrywa też nasz Zespół ds. filmowych, który nagrywa notacje ze świadkami wydarzeń. Relacje, które w ten sposób zostają utrwalone, można zobaczyć na Facebooku i kanale Youtube Instytutu Pileckiego. Integrujemy również rodziny ofiar: 24 listopada 2019 roku zorganizowaliśmy pierwszy Zjazd Rodzin Zawołanych po imieniu. W czasie spotkania odbyły się m.in. warsztaty dla władz lokalnych, których celem było wypracowanie wspólnej strategii rozwoju projektu i rozpoznanie potrzeb społeczności.

7. Znam historię osób zamordowanych za pomoc Żydom – czy mogę ją zgłosić pracownikom Instytutu Pileckiego?

Tak, zapraszamy do kontaktu przede wszystkim członków rodzin ofiar. Każdy przypadek zostanie dokładnie przeanalizowany przez nasz zespół naukowy. W ramach kompleksowych badań przeprowadzamy kwerendy archiwalne w Polsce, w Niemczech i w Izraelu. Upamiętniamy jednak jedynie te historie, które są dobrze udokumentowane i potwierdzone w więcej niż jednym źródle. Bardzo pomocny będzie też kontakt do żyjących potomków lub członków najbliższej rodziny pomordowanych. To pozwoli nam na zarejestrowanie ich świadectw oraz pozyskanie kopii zdjęć i dokumentów z rodzinnych archiwów.

Koordynacja merytoryczna projektu: Agnieszka Dąbek; email: zawolani@instytutpileckiego.pl, tel.: 532 467 435.