80. rocznica wyzwolenia KL Auschwitz-Birkenau | Pokaz filmów i spotkanie młodzieży z ocaloną - Instytut Pileckiego

27 stycznia 2025 r. obchodziliśmy 80. rocznicę wyzwolenia niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady Auschwitz-Birkenau. Instytut Pileckiego, jak co roku, upamiętnił ponad milion ofiar, które straciły życie w tym miejscu.

W warszawskiej Kinotece odbyło się wyjątkowe spotkanie młodzieży z LVI Liceum Ogólnokształcącego im. Rotmistrza Witolda Pileckiego z panią Elżbietą Ficowską (83 lata) ocalałą z Holocaustu. Spotkanie było połączone z pokazem filmów o Zagładzie. 

Elżbieta Ficowska w 1942 roku, jako sześciomiesięczne dziecko, dzięki działalności Ireny Sendlerowej i jej współpracowników, została wywieziona z getta warszawskiego w drewnianej skrzynce, ukrytej na wozie z cegłami na tzw. aryjską stronę miasta, gdzie czekała na nią nowa rodzina. Swoją historię rodzinną poznała, kiedy miała 17 lat:

„Dochodzenie do tej prawdy nie było łatwe (...). Bardzo się cieszę, że tak się stało. Po pierwsze dlatego, że znam moją historię, wiem, że miałam rodziców, dziadków, ciotki, wujków. Nikogo nie widziałam, nikogo nie znałam. Ale przez to, że pamiętam, że pamiętają moje dzieci i wnuki, jest po nich ślad na tym świecie. To jest ważne” - wyznała zgromadziej publiczności Elżbieta Ficowska. 

Wypełniona po brzegi sala obejrzała filmy „Świadkowie Epoki. Ku Zagładzie” oraz „Historia Ireny Sendlerowej”. Przed projekcją, krótką historię obozu KL Auschwitz-Birkenau przedstawiła pani Anna Ciałowicz, historyk z Instytutu Pileckiego (IP). Rozmowę z Panią Elżbietą Ficowską prowadziła Małgorzata Grygiel z IP, współautorka flmu „Świadkowie Epoki. Ku Zagładzie”. 

Dokument „Niech mówią ci, którzy tam byli”

W 2005 r. Organizacja Narodów Zjednoczonych uchwaliła dzień 27 stycznia Międzynarodowym Dniem Pamięci o Ofiarach Holokaustu. Z tej okazji Instytut przygotował krótki film dokumentalny „Niech mówią ci, którzy tam byli – 80. rocznica wyzwolenia KL Auschwitz-Birkenau”, zrealizowany na podstawie materiałów z Archiwum Instytutu. W dokumencie słyszymy wspomnienia byłych więźniów KL Auschwitz-Birkenau, którzy opowiadają o własnych, najtrudniejszych przeżyciach w obozie i niewyobrażalnej tragedii Żydów, której byli świadkami. Do KL Auschwitz-Birkenau trafili w różnych okolicznościach – Irena Wiśniewska w związku z działalnością konspiracyjną rodziny. Należąca do Szarych Szeregów Alina Dąbrowska znalazła się w obozie w wyniku rozbicia siatki AK w Pabianicach. Teresa Kuczyńska, Janusz Rudnicki i Bogdan Bartnikowski zostali wywiezieni z powstańczej Warszawy.

„Świadkowie Epoki. Ku Zagładzie”

„Pamiętam rozmowę mojej mamy – to mógł być 38 rok. Niemcy? Taki kulturalny naród? To było niewyobrażalne…” – mówi Krystyna Budnicka, która w Zagładzie straciła rodziców i siedmioro rodzeństwa. ….i wielu bardzo długo nie mogło uwierzyć – bo Holokaust był zbrodnią zaplanowaną i systematyczną, a jego skala przechodziła ludzkie wyobrażenie. Tych, którzy przeżyli zostawiła ze wspomnieniami ciążącymi sercu i duszy przez całe życie. To właśnie tymi historiami ocaleni z Zagłady i jej świadkowie podzielili się z twórcami filmu „Świadkowie Epoki. Ku Zagładzie”. Z ich opowieści wyłania się obraz okupacji niemieckiej: narastających prześladowań wobec Żydów oraz kolejnych etapów Holokaustu – aż do obozów zagłady. W filmie, w którym nie znajdziecie zbędnego komentarza, jedynie relacje ocalonych i świadków, zawiera się okrutna prawda o tej zbrodni – jej rozmiar. Co się działo na terenach okupowanych przez Niemców - ale nie tylko w tych największych miastach? Jak wyglądała Zagłada w małych miasteczkach i wsiach? Ilu Żydów nigdy nie dotarło do obozów? O ilu zbrodniach wie tylko lokalna społeczność? Film „Świadkowie Epoki. Ku Zagładzie” oddaje głos tym ofiarom, o których cierpieniu wielu z nas nigdy nie miało okazji usłyszeć.

Czas trwania: 40 min
Reżyseria i scenariusz: Małgorzata Grygiel i Michał Miziołek z Instytutu Pileckiego
Film powstał w koprodukcji z Filmoteką Narodową - Instytutem Audiowizualnym.

„Historia Ireny Sendlerowej”

Odznaczona medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Kierowniczka referatu dziecięcego. Dzięki niej wojnę przeżyły setki dzieci, które cudem udało się wydostać z getta warszawskiego.

Film zawiera zapis ostatnich wywiadów przeprowadzonych z Ireną Sendlerową oraz materiały archiwalne m.in. z prywatnych zbiorów jej córki Janiny Zgrzembskiej, Żydowskiego Instytutu Historycznego, United States Holocaust Memorial Museum oraz Steven Spielberg Film and Video Archive.

Czas trwania: 27 min
Reżyseria i scenariusz: Andrzej Wolf

Krótka historia obozu KL Auschwitz-Birkenau

Założony przez Niemców w maju 1940 roku na terytorium okupowanej Polski obóz KL Auschwitz początkowo, w związku z niemiecką polityką terroru, miał służyć jako miejsce przetrzymywania polskich więźniów politycznych. Z czasem KL Auschwitz przekształcił się w bardziej rozbudowany kompleks wielu obozów, pełniących różnorodne funkcje, stając się tym samym największym hitlerowskim ośrodkiem zagłady dla obywateli okupowanej przez Niemców Europy, głównie europejskich Żydów.

Pierwsze informacje na temat funkcjonowania obozu zostały przekazane przez Witolda Pileckiego w październiku 1940 roku. Pilecki wysłał informacje na temat warunków panujących w obozie korzystając z pośrednictwa więźnia Aleksandra Wielopolskiego wypuszczonego z obozu w październiku. Informacje od Wielopolskiego zostały przekazane Komendantowi Głównemu Związku Walki Zbrojnej generałowi Stefanowi Roweckiemu. Witold Pilecki znalazł się w Auschwitz po tym jak 19 września 1940 roku, w porozumieniu ze swoimi zwierzchnikami z polskiego podziemia, pozwolił Niemcom się aresztować, aby zebrać informacje o obozie i zorganizować w nim ruch oporu. Po ucieczce w kwietniu 1943 roku w napisanych przez siebie trzech raportach zawarł szczegółowe informacje o popełnianych tam przerażających zbrodniach.

– Auschwitz to nie tylko miejsce pamięci, ale także przestroga. To historia, która wciąż wymaga refleksji nad ludzką zdolnością do okrucieństwa oraz mechanizmami systemowego wykluczenia i dehumanizacji. To właśnie dzięki nieustannemu badaniu i reinterpretowaniu historii Auschwitz możliwe jest podtrzymanie pamięci o niej oraz – miejmy nadzieję – przeciwdziałanie podobnym tragediom w przyszłości. – mówi dr Agnieszka Witkowska-Krych z Instytutu Pileckiego. Obóz Auschwitz-Birkenau został wyzwolony 27 stycznia 1945 roku przez żołnierzy 60. Armii Pierwszego Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej. Data ta jest obchodzona jako Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu. W styczniu 1945 roku Niemcy, zdając sobie sprawę z nadciągającej Armii Czerwonej, zaczęli likwidować obóz. Przeprowadzono wówczas tak zwane „marsze śmierci”, w których około 56 tysięcy więźniów zostało zmuszonych do ewakuacji w kierunku innych obozów na terenie III Rzeszy. Bardzo wiele osób zmarło wówczas z powodu zimna, głodu i wycieńczenia. W obozie pozostawiono około 7 tysięcy najbardziej osłabionych więźniów. Większość z nich była ciężko chora i w stanie krytycznego niedożywienia. Po wyzwoleniu ocalali więźniowie zostali otoczeni opieką przez Armię Czerwoną, Polski Czerwony Krzyż oraz miejscową ludność. W obozie utworzono prowizoryczny szpital, gdzie leczono najciężej chorych. Ci, którzy byli w stanie, po zakończeniu wojny wracali do swoich rodzinnych miejscowości. Niektórzy pozostali w Polsce, inni wyemigrowali, najczęściej do Izraela, Stanów Zjednoczonych czy innych krajów. W wielu przypadkach musieli zmierzyć się z traumą obozową, problemami zdrowotnymi i trudnymi warunkami życia powojennego. Wyzwolenie Auschwitz było zatem z jednej strony symbolicznym końcem jednego z najstraszniejszych rozdziałów w historii ludzkości, ale z drugiej dla wielu ocalonych stanowiło dopiero początek trudnej drogi do odzyskania godności, zdrowia i sensu życia. – dodaje badaczka.

Jednym z narzędzi terroru stosowanych wobec ludności okupowanych przez Niemców państw były masowe internowania dotykające głównie inteligencję i jeńców wojennych, kler, osoby związane z ruchem oporu, ale również przypadkowe ofiary ulicznych łapanek. Znaczne nasilenie takich aktów totalitarnej przemocy miało miejsce w Polsce.

Od początku okupacji w procesie systematycznego wyniszczania obywateli polskich, osłabiania ich potencjału intelektualnego oraz wymuszania bezwzględnego posłuszeństwa, istotną rolę odgrywały różnego rodzaju miejsca odseparowania, areszty policyjne, więzienia sądowe, obozy przejściowe, pracy, wychowawcze i karne, a przede wszystkim obozy koncentracyjne, które początkowo organizowano, by rozwiązać problem przepełnionych lokalnych miejsc internowania. Na terenie Polski, Niemcy zbudowali wiele obozów różnego typu, w tym siedem obozów zagłady: w Treblince, Chełmnie nad Nerem (Kulmhof), Sobiborze, Bełżcu, Majdanku, Sztutowie i Oświęcimiu (Auschwitz-Birkenau).

Otwarty w Oświęcimiu obóz, 10 miesięcy po wybuchu wojny, był pierwszym i zarazem największym obozem  na okupowanych ziemiach polskich. W pierwszych dwóch latach jego istnienia to obywatele polscy stanowili przeważającą grupę więźniów, wśród deportowanych do obozu od samego początku znajdowali się również obywatele polscy pochodzenia żydowskiego. Od 1942 roku, stał się miejscem stopniowego wyniszczania więźniów i równocześnie największym ośrodkiem natychmiastowej, bezpośredniej zagłady europejskich Żydów.

Wybór lokalizacji na utworzenie obozu podyktowany był m.in.: dogodnym położeniem komunikacyjnym (rozbudowana sieć kolejowa), geograficznym (równina w rozwidleniu dwóch rzek dawała gwarancję, że w razie potrzeby kompleks będzie można szybko rozbudować i odgrodzić od świata) oraz już istniejącą infrastrukturą (zabudowania byłych koszar wojskowych, które teraz służyły jako baraki).

KL Auschwitz z czasem przekształcił się w rozbudowany kompleks mniejszych obozów, tzn. obozu koncentracyjnego, miejsca przetrzymywania więźniów pochodzących z różnych grup społecznych i narodowościowych, obozu pracy przymusowej, a także obozu zagłady, który od 1942 roku stał się jednym z głównych ośrodków eksterminacji Żydów w ramach realizacji planu „Ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej". Zdecydowana większość przywożonych do Auschwitz Żydów była zabijana w komorach gazowych zaraz po przybyciu.

Największą liczbę ofiar Auschwitz stanowili Żydzi (ok. 1 mln), następnie Polacy (70-75 tys.). Inni więźniowie obozu Auschwitz to: Romowie (21 tys.), przetrzymywani w specjalnie wydzielonym „Zigeunerlager", radzieccy jeńcy wojenni (15 tys.), wysyłani do Auschwitz głównie na egzekucje lub do ciężkiej pracy, a także więźniowie innych narodowości, m.in. Czesi, Francuzi, Węgrzy, Grecy, Włosi, Norwegowie, a także Niemcy (na przykład więźniowie polityczni, świadkowie Jehowy, zwani badaczami Pisma Świętego oraz homoseksualiści).

KL Auschwitz składał się z: 1) Auschwitz I – utworzonego w 1940 r. na terenie i w budynkach przedwojennych polskich koszar; 2) Auschwitz II-Birkenau zbudowanego w 1941 r. na terenie odległej od Oświęcimia o 3 kilometry wsi Brzezinka, z której wysiedlono polską ludność i gdzie naziści wybudowali większość urządzeń masowej zagłady; Auschwitz III – ok. 40 podobozów, którymi były niemieckie zakłady przemysłowe i gospodarstwa rolniczo-hodowlane, wykorzystujące niewolniczą siłę roboczą więźniów.