Zawołani po imieniu - Q&A - Instytut Pileckiego

Odpowiadamy na najczęściej zadawane pytania, które dotyczą sztandarowego przedsięwzięcia Instytutu Pileckiego.

1. Kim są „Zawołani po imieniu”?

„Zawołani po imieniu” to osoby narodowości polskiej zamordowane w czasie II wojny światowej przez niemieckiego okupanta za pomoc ludności żydowskiej. Mimo grożącej kary śmierci, obowiązującej na terenie okupowanej Polski za jakiekolwiek wsparcie udzielone skazanym na zagładę Żydom, osoby te podjęły ryzyko i zapłaciły za to najwyższą cenę. Ich ofiara nierzadko postrzegana była jako daremna, a ich losy przez lata nie były szerzej znane, nawet w lokalnej wspólnocie.

Program „Zawołani po imieniu”  służy temu, by to zmienić. Ofiary zostają trwale upamiętnione za pomocą kamienia pamięci z inskrypcją, stawianego w miejscowości, gdzie doszło do tragicznych zdarzeń. Szeroko zakrojona akcja informacyjna oraz działalność edukacyjna mają zaś sprzyjać poznaniu tragicznej historii oraz przypomnieniu o uniwersalnych wartościach, które reprezentują sobą „Zawołani po imieniu”. Program jest okazją, by wreszcie po dekadach zapomnienia, publicznie „zawołać po imieniu” tych, którzy zginęli, i przywrócić ich nie tylko lokalnej, ale i powszechnej świadomości historycznej.

2. Czym różnią się „Zawołani po imieniu” od „Sprawiedliwych wśród Narodów Świata”?

To dwa różne, dopełniające się programy. Tytuł „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” od 1963 roku jest przyznawany przez Yad Vashem w Jerozolimie osobom, które ratowały Żydów w czasie Holokaustu. Wniosek o nadanie medalu składają przede wszystkim ocaleni. W przypadku osób zamordowanych za pomoc Żydom takie świadectwa są rzadkością, gdyż ratowani ginęli przeważnie razem z ratującymi. Program „Zawołani po imieniu” koncentruje się właśnie na tej grupie, która nie została wcześniej w jakikolwiek sposób uhonorowana. Tylko niektórzy „Zawołani po imieniu” posiadają pośmiertny tytuł „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” – jak Lubkiewicze z Sadownego, Krysiewiczowie z Waniewa, czy Kazakowie z Brzózy Królewskiej (ich córki również zaangażowane w pomoc nie otrzymały tytułu). W kilku przypadkach wnioski o przyznanie odznaczenia zostały odrzucone ze względu na brak żydowskich świadectw (tak było w przypadku Postków ze Stoczka i Andrzejczyków z Czyżewa).

Charakterystyczną cechą programu „Zawołani po imieniu” jest jego społeczny wymiar – koncentrujemy się na dalszych losach krewnych ofiar oraz na tym, jak tragedia rezonowała w lokalnych wspólnotach. Nie tylko zbieramy ich relacje, ale też staramy się integrować i aktywizować środowisko Rodzin i samorządów wokół stawianego kamienia pamięci. Dzięki takim działaniom ich doświadczenia stają się częścią pamięci zbiorowej.

3. Jak wybierane są osoby upamiętniane w ramach programu?

Na historie Polaków zamordowanych po imieniu” natrafiamy w trakcie prowadzonych kwerend archiwalnych. Analizujemy ankiety, dokumenty śledztw, listy represji, powojenne wnioski, przechowywane w polskich i zagranicznych archiwalnych bazach danych. Kluczowe są dla nas materiały archiwalne zgromadzone w Archiwach Państwowych, Instytucie Pamięci Narodowej, Żydowskim Instytucie Historycznym, Yad Vashem, czy Bundesarchiv, ale też akta urzędów stanu cywilnego, księgi parafialne, czy żydowskie księgi pamięci. Sięgamy też do największych baz historii mówionej.

Kwerendy archiwalne zawsze uzupełniane są o kwerendy terenowe, w tym pozyskane notacje  żyjących jeszcze naocznych świadków lub członków najbliższej rodziny pomordowanych, często dysponujących rodzinnymi pamiątkami.

Weryfikacja wyników kwerend jest podstawą do podjęcia dalszych kroków w celu upamiętnienia ofiar.

4. Jak wygląda upamiętnienie „Zawołanych po imieniu” i kto bierze w nim udział?

Trwałą formą upamiętnienia jest umieszczony w przestrzeni publicznej kamień  z tablicą poświęconą „Zawołanym po imieniu”. Jego posadowienie odbywa się w porozumieniu z partnerami samorządowymi. Sama uroczystość gromadzi rodziny „Zawołanych po imieniu”, które wreszcie – po latach – mogą zabrać głos w imieniu ofiar i podzielić się swoim trudnym doświadczeniem. Odsłonięcie kamienia pamięci sprzyja również integracji okolicznych mieszkańców, licznie uczestniczących w wydarzeniu. Obok przedstawicieli władz centralnych i samorządowych w wydarzeniu biorą udział służby mundurowe, harcerze, uczniowie, stowarzyszenia kombatanckie, grupy rekonstrukcyjne oraz stowarzyszenia i lokalne grupy działania. Do najbardziej wzruszających momentów ceremonii należą: odsłonięcie kamienia pamięci przez przedstawicieli rodzin „Zawołanych po imieniu” oraz modlitwy odmówione przez duchownego katolickiego oraz rabina lub przedstawiciela społeczności żydowskiej.

5. Jakie działania, poza odsłonięciem tablicy upamiętniającej, składają się na program „Zawołani po imieniu”?

Program „Zawołani po imieniu” to efekt pracy wielu osób. W jego realizację angażują się pracownicy Działu ds. Zawołanych po Imieniu, wspierani przez współpracowników z innych komórek Instytutu Pileckiego. Poza główną uroczystością realizujemy szereg działań popularyzacyjnych, jak prezentacja wystawy, publikacje folderów, oraz edukacyjnych, jak warsztaty realizowane w miejscach upamiętnień oraz na wystawie stałej w warszawskim Domu Bez Kantów. Integrujemy również środowisko rodzin „Zawołanych po imieniu”, corocznie organizując ich zjazdy, a także aktywizujemy lokalne samorządy za pomocą cyklicznych spotkań oraz wspólnych obchodów Narodowego Dnia Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką. Wciąż  rozwijamy nasze początkowe zamierzenia i wprowadzamy kolejne zmiany, aby dotrzeć z programem do jak najszerszej grupy odbiorców.

6. Znam historię osób zamordowanych za pomoc Żydom – czy mogę ją zgłosić pracownikom Instytutu Pileckiego?

Tak, zachęcamy do kontaktu przede wszystkim członków rodzin ofiar. Każdy zgłoszony przypadek zostanie dokładnie przeanalizowany przez nasz zespół badawczy. W razie pozytywnego wyniku analizy, badacz skontaktuje się z wnioskującym, podejmując dalsze kroki, docierając do rodziny. To pozwoli nam na zarejestrowanie notacji oraz pozyskanie materiałów z rodzinnych archiwów.

Koordynacja merytoryczna programu:

dr Anna Stróż-Pawłowska
email: zawolani@instytutpileckiego.pl