Etela Laczuschová - Instytut Pileckiego
Mieszkanka słowackiego Kieżmarku, która w domu swojej ciotki Heleny, razem z pozostałymi domownikami, stworzyła miejsce schronienia polskim uchodźcom oraz punkt przerzutowy dla polskich kurierów przewożących informacje z Polski na Węgry.
Kieżmark na Spiszu od wieków był miastem, w którym przecinały się europejskie szlaki handlowe – z zachodu na wschód oraz z północy na południe, czyli z Polski na Węgry. Przez stulecia wpływało to na historię i tożsamość miejscowości, w której obok siebie żyli Słowacy, Niemcy, Węgrzy, Polacy, Rusini i Żydzi. Do dziejów miasta znajdującego się „na szlaku” nawiązali podczas II wojny światowej kurierzy Polskiego Państwa Podziemnego, którzy trasę z okupowanej Polski na Węgry przemierzali, aby przekazać dalej uzyskane informacje i świadectwo o sytuacji w kraju. W Kieżmarku mieli jeden ze swoich głównych punktów przerzutowych. Działał on w domu przy ulicy Starý Trh 28, należącym do Heleny Vargovej, ale oprócz niej w pomoc angażowali się pozostali domownicy: córki siostry Heleny – Etela Laczuschová oraz Berta Ludvighová wraz z mężem Ottonem. Kieżmarski dom był dla polskich kurierów i uchodźców wyjątkowym miejscem – mogli w nim odpocząć, posilić się, wyleczyć i uzyskać potrzebne wsparcie. Zdarzało się, że ich pobyt tam trwał wiele miesięcy.
Etela reperowała odzież oraz pomagała w wyznaczaniu bezpiecznych tras.
Berta była nieocenioną pomocą dla swojego męża Ottona, który był taksówkarzem i służył kurierom oraz uchodźcom jako kierowca. Dom Heleny Vargovej był także punktem wymiany poczty kurierskiej, a Otto angażował się w dostarczanie jej na teren okupowanej Polski. Wśród osób, którym pomogła słowacka rodzina, znaleźli się m.in. Wacław Felczak – historyk i emisariusz Rządu RP na uchodźstwie, Józef Krzeptowski – „król kurierów tatrzańskich”, oraz Anna Przemyska – kurierka Armii Krajowej, poetka, autorka utworów dla dzieci i młodzieży. Wacław Felczak w czasie jednego z pobytów w Kieżmarku tylko dzięki Helenie Vargovej uniknął aresztowania.
Widząc mężczyznę prowadzonego przez żandarmów, podeszła do niego i zaczęła udawać, że jest jej kuzynem – wzięła go pod rękę i zaprowadziła do swojego domu. Funkcjonariusze nie protestowali, ponieważ Helena cieszyła się nieposzlakowaną opinią wśród mieszkańców miasta. Nie wszyscy mieszkańcy kieżmarskiego domu doczekali końca wojny – dwudziestodwuletnia Etela zmarła z powodu choroby w marcu 1944 roku. Otto Ludvigh ze względu na swoje niemieckobrzmiące nazwisko został natomiast w lutym 1945 roku aresztowany przez NKWD i zesłany do łagru w głąb ZSRS. Szczęśliwie został zwolniony w grudniu 1949 roku i powrócił do Kieżmarku, i tam wraz z pozostałą dwójką mieszkańców dożył sędziwego wieku.
Najbardziej jednak cenili sobie siedzibę Ludvighów sami kurierzy i łącznicy sztafetowi. Stała się bowiem dla nich namiastką rodzinnego domu, pełnego ciepła, ciszy i spokoju, dając im właśnie to, za czym oni – wiecznie ścigani, wciąż jakby z pętlą na szyi, raz z ręką na kolbie pistoletu, to znów na fiolce z trucizną – tęsknili najmocniej.
Wspomnienie Józefa Bieńka, żołnierza Batalionów Chłopskich i Armii Krajowej: J. Bieniek, Przyjaciele z trudnych lat, „Rocznik Sądecki” 1974–1977, t. XV/XVI, s. 273
Zobacz także
- Sofia Kyc (1890–?) Pawło Kyc (1897–?)
odznaczeni
Sofia Kyc (1890–?) Pawło Kyc (1897–?)
Pawło Kyc postanowił pomóc dwóm rodzinom, które mieszkały w sąsiedztwie. Kamila Ziółkowska wspominała, że kiedy „Zbliżał się wieczór, przyszedł sąsiad Ukrainiec Kyc i mówi, by nie nocować w domu”.
- Ilona Andrássy de Csíkszentkirály et Krasznahorka
odznaczeni
Ilona Andrássy de Csíkszentkirály et Krasznahorka
(1917–1990)Po wybuchu II wojny światowej Ilona Andrássy, córka Polki i Węgra, hrabiny Marii Chołoniewskiej i hrabiego Manó Andrássyego, współtworzyła w Budapeszcie z innymi arystokratkami Węgiersko-Polski Komitet Opieki nad Uchodźcami.
- Martha Gammer (1947)
odznaczeni
Martha Gammer (1947)
Martha Gammer, od lat 70 XX w. działała na rzecz lokalnej historii, współtwórczyni i przewodnicząca działającego od 2008 r. Komitetu Pamięci Gusen, którego misją jest dbanie o pamięć ofiar obozu, w tym Polaków.