Elna Gistedt-Kiltynowicz - Instytut Pileckiego
Gdy w 1922 roku Elna Gistedt wyszła za mąż za przemysłowca Witolda Kiltynowicza, Polska stała się dla niej drugą ojczyzną. Szwedka przez lata występowała w stołecznych operetkach. Warszawska publiczność ją uwielbiała.
W Szwecji żartowano, że choć Jasna Góra obroniła się przed Szwedami, to Warszawę podbiła Elna.
Wszystko skończyło się wraz z wybuchem wojny. W 1939 roku niemieckie bomby zniszczyły fabrykę i sklepy jej męża, przez co Kiltynowiczowie stracili źródło utrzymania. Elna nie skorzystała jednak z możliwości wyjazdu do Szwecji, lecz w lutym 1940 roku na Nowym Świecie otworzyła kawiarnię „U Elny Gistedt”. Znani artyści, tacy jak Jan Kreczmar czy Lucyna Messal, dawali tam koncerty charytatywne. Inni ludzie teatru i estrady, w tym Żydzi, pracowali u Elny jako kelnerzy albo szatniarze, co chroniło ich przed wywózką na roboty przymusowe. Lokal zdobył zaufanie polskiego podziemia – na naradach bywali tu m.in. Kazimierz Moczarski i emisariusze ze Szwecji.
Z czasem Elna coraz bardziej angażowała się w nową rolę. Osobiście chodziła na Gestapo, aby wydobywać z więzień i obozów koncentracyjnych kolegów z estrady. Przebrana za Żydówkę wchodziła do getta, by przekazać żywność i listy. Zimą 1943 roku podarowała ciepłe ubrania wysiedleńcom z zamojskiej wsi Sobieszów, zorganizowała też leczenie i opiekę dla tamtejszych chorych i osieroconych dzieci. „Ostry dowcip, humor – Elna/ kulturalna, czynna, dzielna” – tak postawę śpiewaczki w czasie okupacji opisała jej przyjaciółka Zofia Lindorfówna.
W czasie powstania warszawskiego na kawiarnię spadła bomba, a po jego upadku Elna z mężem trafili do obozu przejściowego w Pruszkowie. Witold zmarł wkrótce po ucieczce z obozu, artystka zaś w grudniu 1944 roku wyjechała do Szwecji, gdzie w prasie nagłaśniała niemieckie zbrodnie. Tuż po wojnie wróciła do Polski jako przedstawicielka szwedzkich organizacji pomocowych, lecz w 1949 roku władze komunistyczne wyrzuciły ją z kraju. W Szwecji zaangażowała się w pomoc polskim emigrantom.
„Szwedka z urodzenia, a Polka z gorącego serca” – napisał po śmierci Elny jej współpracownik z czasów wojny Antoni Sodólski.
„Elna Gistedt, czując się Polką, ale jednocześnie mając jednak świadomość, że jest cudzoziemką, nie tylko nie opuszcza Warszawy prawie do ostatniej chwili zmagań z okupantem, ale włącza się czynnie do całej akcji dramatycznej okresu wojny”.
Zobacz także
- Anton Parfeniuk (1890–1947) Lubow Parfeniuk (1903–1967)
odznaczeni
Anton Parfeniuk (1890–1947) Lubow Parfeniuk (1903–1967)
Po najlepszy twaróg i śmietanę w Kisielinie chodziło się do Parfeniuków. Wołyńska ziemia okazała się dla nich wyjątkowo łaskawa, więc oprócz mleka i jego przetworów sprzedawali również produkty rolne.
- Aleksander Ładoś (1891-1963)
odznaczeni
Aleksander Ładoś (1891-1963)
Lider grupy, która w czasie drugiej wojny światowej zajmowała się organizacją i produkcją nielegalnych paszportów krajów latynoamerykańskich. Przekazywane Żydom dokumenty istotnie zwiększały szansę na przeżycie.
- Pedro Correia Marques
odznaczeni
Pedro Correia Marques
(1890–1972)Zaczęło się od pisania krótkich notek i sprzątania redakcji miesięcznika „Rosário”. Pod koniec lat 30. XX w. Correia Marques kierował „A Voz” – najchętniej prenumerowanym dziennikiem w Portugalii. Jako uznany dziennikarz odwiedził wówczas m. in. Polskę.