Elna Gistedt-Kiltynowicz - Instytut Pileckiego

Medal / Odznaczeni

Elna Gistedt-Kiltynowicz (1895–1982)

Odznaczona w 2022 roku.

Gdy w 1922 roku Elna Gistedt wyszła za mąż za przemysłowca Witolda Kiltynowicza, Polska stała się dla niej drugą ojczyzną. Szwedka przez lata występowała w stołecznych operetkach. Warszawska publiczność ją uwielbiała.

W Szwecji żartowano, że choć Jasna Góra obroniła się przed Szwedami, to Warszawę podbiła Elna. 

Wszystko skończyło się wraz z wybuchem wojny. W 1939 roku niemieckie bomby zniszczyły fabrykę i sklepy jej męża, przez co Kiltynowiczowie stracili źródło utrzymania. Elna nie skorzystała jednak z możliwości wyjazdu do Szwecji, lecz w lutym 1940 roku na Nowym Świecie otworzyła kawiarnię „U Elny Gistedt”. Znani artyści, tacy jak Jan Kreczmar czy Lucyna Messal, dawali tam koncerty charytatywne. Inni ludzie teatru i estrady, w tym Żydzi, pracowali u Elny jako kelnerzy albo szatniarze, co chroniło ich przed wywózką na roboty przymusowe. Lokal zdobył zaufanie polskiego podziemia – na naradach bywali tu m.in. Kazimierz Moczarski i emisariusze ze Szwecji.

Z czasem Elna coraz bardziej angażowała się w nową rolę. Osobiście chodziła na Gestapo, aby wydobywać z więzień i obozów koncentracyjnych kolegów z estrady. Przebrana za Żydówkę wchodziła do getta, by przekazać żywność i listy. Zimą 1943 roku podarowała ciepłe ubrania wysiedleńcom z zamojskiej wsi Sobieszów, zorganizowała też leczenie i opiekę dla tamtejszych chorych i osieroconych dzieci. „Ostry dowcip, humor – Elna/ kulturalna, czynna, dzielna” – tak postawę śpiewaczki w czasie okupacji opisała jej przyjaciółka Zofia Lindorfówna.

W czasie powstania warszawskiego na kawiarnię spadła bomba, a po jego upadku Elna z mężem trafili do obozu przejściowego w Pruszkowie. Witold zmarł wkrótce po ucieczce z obozu, artystka zaś w grudniu 1944 roku wyjechała do Szwecji, gdzie w prasie nagłaśniała niemieckie zbrodnie. Tuż po wojnie wróciła do Polski jako przedstawicielka szwedzkich organizacji pomocowych, lecz w 1949 roku władze komunistyczne wyrzuciły ją z kraju. W Szwecji zaangażowała się w pomoc polskim emigrantom.

„Szwedka z urodzenia, a Polka z gorącego serca” – napisał po śmierci Elny jej współpracownik z czasów wojny Antoni Sodólski.

„Elna Gistedt, czując się Polką, ale jednocześnie mając jednak świadomość, że jest cudzoziemką, nie tylko nie opuszcza Warszawy prawie do ostatniej chwili zmagań z okupantem, ale włącza się czynnie do całej akcji dramatycznej okresu wojny”.

Zobacz także

  • dr Juliusz Kühl (1913—1985)

    odznaczeni

    dr Juliusz Kühl (1913—1985)

    Działał w Grupie Ładosia, która w czasie drugiej wojny światowej zajmowała się organizacją i produkcją nielegalnych paszportów krajów latynoamerykańskich. Przekazywane Żydom dokumenty istotnie zwiększały szansę na przeżycie.

  • Sofia Kyc (1890–?) Pawło Kyc (1897–?)

    odznaczeni

    Sofia Kyc (1890–?) Pawło Kyc (1897–?)

    Pawło Kyc postanowił pomóc dwóm rodzinom, które mieszkały w sąsiedztwie. Kamila Ziółkowska wspominała, że kiedy „Zbliżał się wieczór, przyszedł sąsiad Ukrainiec Kyc i mówi, by nie nocować w domu”.

  • Zinaida Giergiel z d. Radczuk (1912—1989)

    odznaczeni

    Zinaida Giergiel z d. Radczuk (1912—1989)

    Latem 1943 roku Zinaida Giergiel spodziewając się, że Polacy będą próbowali wrócić do swojego gospodarstwa, dlatego wypatrywała wracających sąsiadów. Dzięki temu mogła ostrzec polską rodzinę, że w ich domu nadal czeka oddział OUN UPA.