Rozliczenie czy wyparcie? Dyskusja wokół książki „Druga wina, czyli o ciężarze bycia Niemcem” Ralpha Giordano - Instytut Pileckiego

Zapraszamy na spotkanie poświęcone książce „Druga wina, czyli o ciężarze bycia Niemcem” Ralpha Giordano. Po dyskusji odbędzie się pokaz filmu „Pasażerka” Andrzeja Munka.

9 grudnia, w Międzynarodowy Dzień Pamięci i Godności Ofiar Zbrodni Ludobójstwa, zapraszamy na rozmowę na temat książki Ralpha Giordano: „Druga wina, czyli o ciężarze bycia Niemcem”, stanowiącej jeden z najważniejszych powojennych głosów dotyczących pamięci o Holokauście i odpowiedzialności za ludobójstwo. Znaczenie tej książki w kontekście wskazanego dnia pamięci jest szczególne, albowiem dotyka ona właśnie tego co dzieje się po zbrodni. Autor zwrócił uwagę, że dramat ludobójstwa nie kończy się wraz z ustaniem fizycznej przemocy, lecz trwa dalej w sferze pamięci — tam, gdzie pojawia się milczenie, relatywizowanie odpowiedzialności lub próba bagatelizowania cierpienia ofiar. Giordano wykazał, że po 1945 roku nie doszło w Niemczech do głębokiego moralnego rozliczenia, a milczenie i wypieranie prawdy stały się „drugą winą”, równie groźną jak sama zbrodnia ludobójstwa. W czasach, gdy wciąż dochodzi do ludobójstw i czystek etnicznych tezy autora nabierają szczególnego znaczenia. Książkę, która pierwszy raz trafia do czytelników w polskim przekładzie należy traktować jako apel i przestrogę, by nie odwracać wzroku, gdy społeczeństwo znów zaczyna flirtować z nienawiścią, wykluczeniem i relatywizowaniem przeszłości. Przesłanie Giordano pozostaje dziś niepokojąco aktualne. 

Międzynarodowy Dzień Pamięci i Godności Ofiar Zbrodni Ludobójstwa, obchodzony 9 grudnia, stanowi kluczowy punkt odniesienia dla działalności Instytutu Pileckiego. Misją naszego instytutu jest nie tylko badanie, dokumentowanie i upowszechnianie wiedzy o totalitaryzmach XX wieku, a także ochrona pamięci o tych, którzy wobec dwóch zbrodniczych systemów — niemieckiego nazizmu i sowieckiego komunizmu — zachowali godność, odwagę i człowieczeństwo. W ten dzień globalna wspólnota przypomina, że ludobójstwo nie jest tylko wydarzeniem historycznym, lecz trwałym zagrożeniem dla świata, a wydarzenia ostatnich lat przynoszą smutną i niepokojącą konstatację o powtarzalności procesów historycznych. Instytut, prowadząc badania naukowe, archiwizację świadectw i upamiętnienia w Polsce i za granicą, wypełnia przesłanie tego dnia: pamięć jest formą obrony życia i godności, a wiedza historyczna — narzędziem zapobiegania przyszłym aktom nienawiści i przemocy. Centrum Lemkina Instytutu Pileckiego realizuje misję, która wyrasta z dziedzictwa Rafała Lemkina, prawnika, twórcy pojęcia ludobójstwa i inicjatora Konwencji ONZ w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Celem działalności Centrum jest m.in. zbieranie i utrwalanie świadectw ludności cywilnej dotyczących zbrodni popełnianych przez wojska rosyjskie podczas inwazji na Ukrainę. 9 grudnia przypomina, że ludobójstwo nie jest jedynie kategorią historyczną, lecz po 1945 stanowiło i wciąż stanowi problem współczesnego świata. Dzień ten jest nie tylko czasem refleksji, ale także powinien być zobowiązaniem do dalszej pracy na rzecz prawdy, pamięci i odpowiedzialności.

Rozmowę o długim cieniu nazizmu w demokratycznych Niemczech Zachodnich z dr Joanną Nikel, autorką wstępu do „Drugiej winy”, poprowadzi dziennikarz oraz komentator życia kulturalnego i społecznego, Jakub Moroz. W debacie podejmiemy pytania o to, czy można zawinić po raz drugi - nie czynem, lecz zapomnieniem. Czy pamięć o przeszłości jest obowiązkiem moralnym, czy raczej ciężarem? I czy współczesny świat wobec wzrostu ekstremizmów w Europie potrafi jeszcze wyciągać lekcje z historii?

Po dyskusji zapraszamy na pokaz filmu „Pasażerka” z 1963 roku w reżyserii Andrzeja Munka. Film przedstawia historię dwóch kobiet - Lisy, byłej strażniczki SS, i Marty, polskiej więźniarki obozu Auschwitz-Birkenau. Akcja  toczy się równolegle w dwóch planach czasowych: na pokładzie statku wycieczkowego, gdzie po latach Lisa dostrzega Martę, oraz we wspomnieniach z obozu. W ten sposób film konfrontuje przeszłość z teraźniejszością, pokazując, jak pamięć i poczucie winy wpływają na ludzką psychikę.

Munk ukazuje skomplikowaną relację między oprawcą a ofiarą, która po wojnie nabiera nowego znaczenia. Lisa musi zmierzyć się z własnymi czynami, a Marta z traumą i próbą odzyskania godności. Film staje się przez to nie tylko opowieścią o wojennym piekle, lecz także o granicach człowieczeństwa i odpowiedzialności.

„Pasażerka” ma wyjątkowe znaczenie również dlatego, że to ostatnie, niedokończone dzieło Andrzeja Munka. Po jego tragicznej śmierci film został zmontowany przez Witolda Lesiewicza. Scenariusz powstał na podstawie opowiadania Zofii Posmysz, byłej więźniarki Auschwitz, która oparła fabułę na własnych przeżyciach.

Obraz jest uznawany za jedno z najważniejszych polskich dzieł filmowych analizujących relacje między ofiarą a sprawcą w realiach nazistowskich Niemiec. Jego tematyka doskonale wpisuje się w obchody rocznicy rozpoczęcia procesów norymberskich. 

9 grudnia, Aula Instytutu Pileckiego, ul. Sienna 82 w Warszawie
18:00 dyskusja wokół ksiażki „Druga wina, czyli o ciężarze bycia Niemcem” Ralpha Giordano
19:15 pokaz filmu „Pasażerka” reż. Andrzej Munk (1968) 58 min.