O Instytucie - Instytut Pileckiego

Misja Instytutu Pileckiego

Raport z Auschwitz, napisany przez „Witolda” – rtm. Witolda Pileckiego – jest jednym z najważniejszych świadectw masowych zbrodni popełnionych z rozmysłem i planowo przez niemieckie nazistowskie państwo totalitarne. Jego autor stracił życie jako ofiara zbrodni sądowej dokonanej przez aparat komunistycznego państwa totalitarnego. Instytut noszący imię Witolda Pileckiego prowadzi badania nad systemami totalitarnymi, gromadzi i udostępnia źródła historyczne dotyczące totalitarnych zbrodni, honoruje osoby, które wobec tych systemów wykazały się męstwem i solidarnością z jego ofiarami, oraz upowszechnia wiedzę z tym związaną. Swoją działalność prowadzi w Polsce, ale też poza jej granicami. Misja Instytutu jest rozwinięciem zadań postawionych przed nim w Ustawie z dnia 9 listopada 2017 roku o Instytucie Solidarności i Męstwa imienia Witolda Pileckiego.

Działalność naukowa Instytutu Pileckiego jest ukierunkowana na badanie i poszerzanie wiedzy na temat systemów totalitarnych, w tym zbrodni nazistowskich i komunistycznych w XX wieku. W zakresie naszego zainteresowania znajdują się nie tylko państwa totalitarne oraz różne formy oporu przeciwko nim, lecz także kwestie ukarania i zadośćuczynienia za zbrodnie i prześladowania. Nie zapominamy, że również dzisiaj, w wieku XXI, zbrodnie te są relatywizowane, a nawet przedstawiane jako pozytywny punkt odniesienia. Dlatego Instytut koncentruje się na realizacji interdyscyplinarnych projektów badawczych poświęconych zagadnieniom totalitaryzmów i autorytaryzmów w XX wieku. Prace te odbywają się w ramach naukowej komórki Instytutu – Ośrodka Badań nad Totalitaryzmami. Instytut jest jednak otwarty także na badaczy zewnętrznych. Oferujemy dostęp do dobrze wyposażonej biblioteki i tematycznego archiwum cyfrowego. Zgromadziliśmy w nim miliony kopii dokumentów ze zbiorów polskich i zagranicznych. W ramach projektów „Zapisy Terroru” oraz „Świadkowie Epoki” zbieramy i udostępniamy relacje poszerzające i uzupełniające wiedzę o niszczącej sile systemów totalitarnych i autorytarnych. Ważną częścią badań jest publikowanie ich efektów w postaci monografii, prac zbiorowych, krytycznych edycji źródeł i czasopisma. Program tłumaczeń pozwala na udostępnianie polskiemu czytelnikowi wyników badań światowej humanistyki.

W ostatnich latach oczy świata zwróciły się w stronę Europy Środkowo-Wschodniej, zwłaszcza Ukrainy. Rozpętana przez Rosję wojna pokazuje, że problematyka zbrodni reżimów totalitarnych nie przestała być aktualna. W ramach Centrum Lemkina dokumentujemy współczesne zbrodnie wojenne, których ofiarami najczęściej padają cywile. Opublikowane raporty są nie tylko bezcennym świadectwem tych zbrodni, ale także przestrogą i apelem o sprawiedliwość. Stanowią one czytelne potwierdzenie, że również obecnie używane są narzędzia wypracowane przez totalitarne reżimy w wieku XX.

Działalność Instytutu związana z upamiętnianiem służy honorowaniu ludzi, którzy w obliczu XX-wiecznych totalitaryzmów zachowali człowieczeństwo. Wykazali się oni męstwem i solidarnością wobec prześladowanych czy zagrożonych represjami lub zachowują i kultywują pamięć o nich. Elementem tej działalności jest przygotowywanie wniosków o przyznanie medalu Virtus et Fraternitas. To odznaczenie, nadawane przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi symbol pamięci o osobach niosącym pomoc obywatelom polskim w trudnych czasach i wdzięczności wobec nich. Otrzymują je także obcokrajowcy, którzy w swoich ojczyznach dbają o pamięć o polskich ofiarach totalitaryzmów. Program „Zawołani po Imieniu” poświęcono upamiętnianiu obywateli II Rzeczypospolitej zamordowanych za pomoc Żydom w czasie II wojny światowej. Jego tytuł nawiązuje do wiersza Zbigniewa Herberta Pan Cogito o potrzebie ścisłości. W czasie uroczystości „wołani po imieniu” – czyli honorowani specjalnym pomnikiem – są ci, którzy zostali zamordowani za pomoc Żydom. W ten sam sposób upamiętniamy także Żydów, najczęściej ginących wraz ze swymi wspomożycielami. Program wydobywa z niepamięci postaci, które mogą okazać się ważne dla budowania lokalnej tożsamości.

Aby działalność naukowa i upamiętniająca nie pozostawała jedynie w wąskim gronie odbiorców, wzbogacamy ją aktywnością edukacyjną. Jest ona kierowana zarówno do środowisk szkolnych, jak i do innych grup. Wystawy oraz oferta edukacyjna – warsztaty, wykłady, gry miejskie – tworzą program, który przybliża trudne tematy z historii XX wieku, jest też ważnym elementem dialogu w przestrzeni publicznej o wojnie i pokoju. Jesteśmy aktywni w Internecie, gdzie prezentujemy m.in. część zbiorów archiwalnych i liczne produkcje filmowe. Duża część tej oferty jest dostępna również w języku angielskim. Niezwykle istotną rolę edukacyjną i upamiętniającą odgrywa Dom Pamięci Obławy Augustowskiej w Augustowie.

Znaczna część naszej działalności jest kierowana do odbiorców zagranicznych. Z tą myślą Instytut Pileckiego utworzył w Berlinie oddział zamiejscowy ze stałą wystawą o Witoldzie Pileckim, a w Rapperswilu i Nowym Jorku – filie. Oferujemy też stypendia dla badaczy z Polski i zagranicy. Wyniki ich pracy mają przyczyniać się do wzrostu zainteresowania problematyką, którą zgodnie z misją zajmuje się Instytut, i zachęcać do podejmowania własnych pogłębionych studiów. Raz w roku najważniejsze książki o tematyce z obszaru zainteresowań Instytutu są honorowane Międzynarodową Nagrodą im. Witolda Pileckiego. Można zgłaszać do niej publikacje wydane w różnych krajach i kilku językach. Także wydawnictwa Instytutu ukazują się na zagranicznych rynkach księgarskich.  

Jako pracownicy Instytutu Pileckiego dążymy do tego, aby pamięć o wieku totalitaryzmów była przestrogą na przyszłość, a ich ofiary nigdy nie zostały zapomniane. Nasze działania są też hołdem dla Rotmistrza i tych ludzi, którzy w „czasach pogardy” potrafili stawić opór złu.