Konferencja „Postawy mniejszości niemieckich w okupowanej Europie (1939-1945). Metody badań, społeczne konteksty i powojenne konsekwencje" - Instytut Pileckiego

Zapraszamy na międzynarodową konferencję naukową, której celem będzie przedstawienie wyników najnowszych badań nad postawami Niemców etnicznych w czasie II wojny światowej, ich przemianami oraz konsekwencjami społecznymi i prawnymi po 1945 r.

Postawy mniejszości niemieckich w okupowanej Europie (1939-1945). Metody badań, społeczne konteksty i powojenne konsekwencje
Międzynarodowa konferencja naukowa (Berlin, 20-21 listopada 2025)

W klasycznej historiografii mniejszości niemieckie w okupowanej Europie często przedstawiano jako biernych wykonawców polityki narodowego socjalizmu. Po 1939 r. wielu obywateli tych państw narodowości niemieckiej opowiedziało się po stronie III Rzeszy i zaakceptowało nowy porządek, choć znane są również przypadki indywidualnego sprzeciwu i pomocy udzielanej niemieckim sąsiadom, w tym osobom pochodzenia żydowskiego. Po 1945 r. społeczności wyzwolonej Europy podejmowały rozliczenia z zaangażowaniem Niemców etnicznych w okupację i zbrodnie Trzeciej Rzeszy.

W ostatnich latach badania nad Niemcami etnicznymi przyniosły istotny przełom. Zakwestionowano pojęcie jednolitej Volksgemeinschaft, wskazując na zróżnicowanie i napięcia między Niemcami ze „starej Rzeszy”, z przesiedleńcami ze Wschodu i członkami mniejszości niemieckich w Europie Środkowo-Wschodniej. Coraz większe znaczenie zyskuje analiza sprawczości (agency) tych grup w warunkach okupacji oraz ich powojennych losów.

Celem konferencji jest przedstawienie wyników najnowszych badań nad postawami Niemców etnicznych w czasie II wojny światowej, ich przemianami oraz konsekwencjami społecznymi i prawnymi po 1945 r. Uczestnicy podejmą dyskusję nad polityką etniczną narodowych socjalistów i faszystów w okupowanej Europie, a także nad mechanizmami inkluzji, ekskluzji i odpowiedzialności jednostkowej.

Podczas pierwszego dnia konferencji uczestnicy wysłuchają referatów poświęconych problematyce postaw mniejszości niemieckich w różnych regionach okupowanej Europy, źródłom i metodom badania tej tematyki oraz mikrohistorycznym studiom przypadków z terenów Generalnego Gubernatorstwa i ziem wcielonych do III Rzeszy.

Drugi dzień obrad będzie miał formę dyskusji panelowych poświęconych nowym publikacjom dotyczącym dziejów i pamięci o mniejszościach niemieckich w Europie Środkowo-Wschodniej. W panelach udział wezmą autorzy omawianych książek oraz zaproszeni badacze z Polski i Niemiec.

Konferencja będzie prowadzona w języku niemieckim. 

Data konferencji: 20-21 listopada 2025 r.

Miejsce konferencji: Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie, Majakowskiring 47, 13156 Berlin

Organizatorzy:

• Instytut Pileckiego, ul. Sienna 82, 00-815 Warszawa
• Oddział Zamiejscowy Instytutu Pileckiego w Berlinie, Pariser Platz 4a, 10117 Berlin
• Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie, Majakowskiring 47, 13156 Berlin

PROGRAM

Czwartek, 20.11.2025
Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie

9.30-9.45 | Otwarcie konferencji, powitanie gości
Mateusz Fałkowski (Instytut Pileckiego), Igor Kąkolewski (Centrum Badań
Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie)

9.45-10.15 | Wykład keynote
Gerhard Wolf (Uniwersytet w Sussex), "Między ideologią a interesem:
volksdeutsche w Polsce jako aktorzy niemieckiej polityki okupacyjnej"

10.15-10.55
Sekcja 1: Mniejszości niemieckie w Europie Południowo-Wschodniej podczas II wojny światowej

• Ottmar Trască (Uniwersytet Babeșa i Bolyaia w Klużu-Napoce), "Sytuacja i postawy ludności niemieckiej w Rumunii podczas II wojny światowej"
• Thomas Bohn (Uniwersytet Justusa Liebiga w Gießen), "Z Gostilji do Krzywystoku. Bułgarscy Niemcy a narodowosocjalistyczny „nowy ład” Europy Środkowo- Wschodniej"

10.55-11.10
Komentarz: Piotr Madajczyk (Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk)

11.10 11.25 | Dyskusja

11.25-11.45 | Przerwa kawowa

11.45-12.25
Sekcja 2: Nowe źródła i perspektywy badawcze

• Tomasz Chinciński (Instytut Pileckiego), "Postawy mniejszości niemieckiej na okupowanym Pomorzu 1939–1944. Nowe perspektywy badawcze w świetle źródeł z okresu wojny i powojennych"
• Piotr Madajczyk (Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk), "Powojenne sprawy sądowe na mocy tzw. Sierpniówki jako źródło do badania mikrohistorii okupacji niemieckiej Wielkopolski"

12.25-12.40 | Komentarz: Andrej Angrick (Hamburska Fundacja Wspierania Kultury i Nauki)

12.40-13.00 | Dyskusja

13.00-14.00 | Przerwa obiadowa

14.00-15.00
Sekcja 3: Perspektywy mikrohistoryczne w Generalnym Gubernatorstwie

• Joanna Nikel (Instytut Pileckiego), "Volksdeutsche z powiatu mińsko-mazowieckiego. Mikrohistoryczne perspektywy badań nad postawami i wyborami"
• Marcin Przegiętka (Instytut Pamięci Narodowej w Warszawie), "Kolaboracja na wschodnim krańcu Generalnego Gubernatorstwa. Przypadek rodziny Lindnerów w Chełmie"
• Monika Napora (Uniwersytet Marii Skłodowskiej-Curie w Lublinie), "Między deklaracją lojalności a rehabilitacją. Postawy obywateli polskich pochodzenia niemieckiego w dystrykcie radomskim"

15.00-15.15 | Komentarz: Isabel Röskau-Rydel (Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie)

15.15-15.30 | Dyskusja

15.30-16.00 | Przerwa kawowa

16.00-17.00
Sekcja 4: Volksdeutsche między administracją, partią a społeczeństwem

• Ryszard Kaczmarek (Uniwersytet Śląski), "Postawy volksdeutschów w Tarnowskich Górach (Górny Śląsk) na podstawie analizy wniosków o przyjęcie na DVL (1941-1944)"
• Grzegorz Bębnik (Instytut Pamięci Narodowej w Katowicach), "Udział etnicznych Niemców w strukturach NSDAP na przykładzie Mikołowa na Górnym Śląsku"
• Michał Turski (Uniwersytet Warszawski), "Postawy i nastroje volksdeutschów w Pabianicach i powiecie łaskim"

17.00-17.15 | Komentarz: Gerhard Wolff (Uniwersytet w Sussex)

17.15-17.30 | Dyskusja

17.30-18.00 | Dyskusja podsumowująca

18.30-20.00 | Kolacja

Piątek, 21.11.2025, Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie
Nowe perspektywy na temat mniejszości niemieckich w Europie Środkowo-Wschodniej. Dyskusje o książkach, badaniach i pamięci

9.00-10.00
Dyskusja panelowa 1: „Czy jestem Niemcem?” Tożsamość i doświadczenie przesiedleńców z Polski 1950–1991

Dyskusja o książce: Ryszard Kaczmarek, Czy jestem Niemcem? Przesiedleńcy z Polski do RFN i NRD w latach 1950–1991, Kraków 2025

• Moderator: Jakub Sawicki (Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie)
• Uczestnicy: Ryszard Kaczmarek (Uniwersytet Śląski), Sebastian Rosenbaum (Instytut Pamięci Narodowej w Katowicach)

10.00-11.00
Dyskusja panelowa 2: Mniejszość, wspólnota narodowa, okupanci. Niemcy w dystrykcie krakowskim 1939–1945

Dyskusja o książce: Isabel Röskau-Rydel, Deutsche im Distrikt Krakau 1939–1945. Minderheit, Volksgemeinschaft, Besatzer, Osnabrück 2025

• Moderator: Gerhard Wolf (Uniwersytet w Sussex)
• Uczestnicy: Isabel Röskau-Rydel (Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie), Ryszard Kaczmarek (Uniwersytet Śląski)

11.00-12.00
Dyskusja panelowa 3: Sprawiedliwość po 1945 roku. Specjalny Sąd Karny w Katowicach
Dyskusja o książce: Adam Dziurok, Osądzenie przestępstw okresu II wojny
światowej przez specjalny sąd karny w Katowicach w latach 1945-1946, Katowice-Warszawa 2024.

• Moderator: Grzegorz Bębnik (Instytut Pamięci Narodowej w Katowicach)
• Uczestnicy: Adam Dziurok (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie), Piotr Madajczyk (Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk)

12.00-12.30 | Dyskusja podsumowująca

12.30-13.30 | Przerwa obiadowa

Organizatorzy:
Instytut Pileckiego, ul. Sienna 82, 00-815 Warszawa
Oddział Zamiejscowy Instytutu Pileckiego w Berlinie, Pariser Platz 4a, 10117 Berlin
Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie, Majakowskiring 47, 13156 Berlin