Berlin | Konferencja: „Renegaci” narodu niemieckiego czy „zdrajcy narodu” polskiego? Obywatele II RP niemieckiego pochodzenia podczas drugiej wojny światowej - Instytut Pileckiego

Celem konferencji było wypracowanie nowej refleksji nt. obywateli II RP niemieckiego pochodzenia w trakcie drugiej wojny światowej, w szczególności pod kątem historii społecznej, a także analiza fenomenu volkslisty na okupowanych ziemiach Polski.

Zapis polskich obywateli niemieckiego pochodzenia na tzw. Volkslistę podczas drugiej wojny światowej wyodrębnił w hierarchii społecznej ziem polskich pod okupacją niemiecką uprzywilejowaną grupę wobec Polaków, Żydów, Ukraińców i innych narodów. Badania z ostatnich kilku lat podważyły rozpowszechnioną tezę o absolutnym uprzywilejowaniu tzw. polskich Niemców, wskazując na brak zaufania niemieckiego okupanta wobec tej grupy ludności oraz chęć jej germanizacji i indoktrynacji w duchu narodowo-socjalistycznym. Także w historiografii niemieckiej podważa się coraz częściej tezę o jedności „Volksgemeinschaft”, wskazując np. postawy volksdeutschów wobec Niemców z Rzeszy i Niemców z krajów bałtyckich.

Relacja z konferencji

W dniach 18-19 października 2023 r. w Berlinie odbyła się międzynarodowa konferencja naukowa: „Renegaci” narodu niemieckiego czy „zdrajcy narodu” polskiego? Obywatele II RP niemieckiego pochodzenia podczas drugiej wojny światowej. Wydarzenie zorganizował Instytut Pileckiego i Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie. Wzięli w nim udział badacze z kilku ośrodków naukowych w Polsce, Niemczech, Danii i Wielkiej Brytanii.

Ideą konferencji było stworzenie forum wymiany poglądów naukowych, które umożliwiłyby wypracowanie nowej refleksji na temat sytuacji i postaw obywateli II Rzeczpospolitej niemieckiego pochodzenia w okresie II wojny światowej. Dyskusja nad tą tematykę miała odnosić się zarówno do aspektów historii politycznej jak i społecznej, a także objąć analizę fenomenu volkslisty na okupowanych ziemiach Polski.

Omówiono perspektywy dotyczące badań nad sytuacją i postawami obywateli polskich niemieckiego pochodzenia w okresie II wojny światowej odnosząc się jednocześnie do istniejącego stanu badań w tym zakresie. W wystąpieniach dr. hab. Tomasza Chacińskiego i dr. Moniki Napory zwrócono uwagę, że losy i postawy mniejszości niemieckiej w okresie II wojny światowej są problemem słabo opracowanym, który wymagałby w przyszłości ponadregionalnego i wieloaspektowego ujęcia, umożliwiającego w pełni rozpoznanie i zrozumienie złożoności postaw politycznych i zachowań społecznych obywateli II Rzeczypospolitej niemieckiego pochodzenia po 1 września 1939 r.

Przełomem było ukazanie, w referacie programowym konferencji, wygłoszonym przez prof. dr. hab. Piotra Madajczyka, niemieckiej listy narodowej jako jednej z technik ludobójczych  Punktem wyjścia w tej analizie folkslisty były stworzone przez Rafała Lemkina studia nad genocydami i przedstawienie niemieckiej polityki ludnościowej na ziemiach polskich jako procesu historycznego. Analiza niemieckiej listy narodowej jako elementu polityki zmierzającej do zniszczenia narodu polskiego, definiowanego w kategoriach obywatelstwa, stworzyła nowe ramy do dalszej i przyszłej dyskusji nad sytuacją obywateli polskich podczas II wojny światowej.

Mechanizmy niemieckiej listy narodowej były przedmiotem wystąpień dr. Gerharda Wolfa i dr. Michała Turskiego. Wskazano w nich na różne koncepcje okupanta dotyczące tego, kogo spośród przedwojennych obywateli polskich należy uznać za „Niemca” i włączyć do narodowosocjalistycznej wspólnoty. Zwrócono także uwagę na reakcję osób dotkniętych tą sytuacją, z których spora część próbowała zostać przyjęta na volkslistę, ponieważ tylko w ten sposób mogła uniknąć represji ze strony niemieckich okupantów. Z kolei Izabela Paszko podjęła kwestię volkslisty w kontekście kontaktów społecznych  i zmian zachodzących w społeczeństwie, które były wynikiem polityki narodowościowej prowadzonej przez okupanta na terenie rejencji katowickiej. Kwestia stosowania przymusu przy wpisach na niemiecką listę narodową znalazła swoje odzwierciedlenie w wystąpieniu Piotra Sauter-Zawadzkiego.

Dyskutowano także o konsekwencjach wpisu na volkslistę w okresie powojennym. Dr Joanna Lubceka poruszyła kwestię stosunku prawa powojennej Polski do odstępstw od narodowości polskiej osób uwikłanych w niemiecki aparat represji. Prof. dr. hab. Ryszard Kaczmarek przedstawił problem wykorzystania volkslisty przez Służbę Bezpieczeństwa do inwigilowania, w latach 1950‑1989,  osób wpisanych w czasie II wojny światowej na niemiecką listę narodową. W wystąpieniu Lucie Koether został ukazany wymiar kulturowy leżący u podstaw indywidualnych doświadczeń autobiograficznych osób niemieckiego pochodzenia przymusowo wysiedlonych po II wojnie światowej.

Podczas konferencji ukazano wiele różnych postaw polskich Niemców wobec okupacyjnej rzeczywistości. Dr hab. Isabel Röskau-Rydel, prezentując odmienne postawy mniejszości niemieckiej z Krakowa i powiatu krakowskiego w czasie okupacji, szukała odpowiedzi na pytanie o wpływ indoktrynacji narodowosocjalistycznej na polskich Niemców i indywidualne możliwości ich działania, które pozwoliłyby na uniknięcie tego propagandowego oddziaływania. Na rolę nazistowskiej propagandy w kształtowaniu postaw polskich Niemców w dystrykcie lubelskim wskazała w swoim wystąpieniu dr. Katarzyna Wójcik. Następnie dr. Tomasz Ceran przedstawiając stosunek przedwojennej mniejszości niemieckiej do zbrodni pomorskiej z jesieni1939 r. zwrócił uwagę, że obok dominujących postaw akceptacji i czynnego zaangażowania się w ludobójstwo polskich elit spotkać można przypadki protestów przeciwko egzekucjom i pomocy polskim sąsiadom. Przypadek uchodzącego za lojalnego obywatela II Rzeczpospolitej Joachim vom Alvensleben-Schönborn zaprezentował dr. Filip Gańczak. Natomiast wykorzystanie wpisu na niemiecką listę narodową jako fotelu dla zachowania kultury narodowej przez przedstawicieli inteligencji poznańskiej przedstawiła Monika Piotrowska. Z kolei dr. hab. Grzegorz Bębnik przybliżył konflikt pomiędzy Georgem Joschke, jednym z najbardziej znanych przywódców mniejszości niemieckiej na polskim Górnym Śląsku, odpowiedzialnym za liczne zbrodnie na ludności polskiej Katowic we wrześniu 1939 r., z niemiecką administracją okupacyjną.

Wystąpieniom uczestników konferencji towarzyszyły komentarze wygłoszone przez specjalistów z Niemiec i Polski: dr Andreja Angricka, dr. Jochena Böhlera, dr. hab. Stephana Lehnstaedta, dr. Kaia Struve, prof. dr. hab. Witolda Stankowskiego. Stanowiły one punkt wyjścia do dyskusji nad tezami wygłoszonymi przez referentów.

PROGRAM

Środa, 18 X 2023 г.
Pierwszy dzień konferencji odbywa się w Instytucie Pileckiego.

11:00-11:15 Otwarcie konferencji, powitanie gości
11:15-11:30 Prezentacja Instytutu Pileckiego w Berlinie, Mateusz Fałkowski
11:30-12:15 Keynote Piotr Madajczyk (Instytut Studiów Politycznych PAN), Niemiecka Lista Narodowościowa jako jedna z technik ludobójczych

12:15-13:45

Sekcja 1: Stan badań i perspektywy badawcze

• Tomasz Chinciński (Instytut Pileckiego), Perspektywy badawcze dotyczące sytuacji i postaw obywateli polskich pochodzenia niemieckiego (przedwojennej mniejszości niemieckiej) w latach 1939-1945
• Monika Napora (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej), Polscy volksdeutsche w dystrykcie lubelskim i radomskim. Perspektywy badawcze i stan badań
• Komentarz: Stephan Lehnstaedt (Touro Universität Berlin)

13:45-14:15 Oprowadzanie po nowej wystawie stałej Instytutu Pileckiego w Berlinie "Witold Pilecki. W oporze przeciwko Hitlerowi i Stalinowi"

14:15-15:15 Obiad

15:15-17:15
Sekcja 2: Volkslista w okresie powojennym

• Joanna Lubecka (Akademia Ignatianum/ IPN Kraków), Zbrodniarz, kolaborant, czy zdrajca - postępowanie przed Najwyższym Trybunałem Narodowym wobec funkcjonariuszy KL Auschwitz Artura Breitwiesera oraz Paula Szczurka
• Ryszard Kaczmarek (Uniwersytet Śląski), Wykorzystywanie Niemieckiej Listy Narodowościowej przez polską Służbę Bezpieczeństwa w postępowaniu dotyczącym „późnych przesiedleńców (1950-1989)
• Lucie Köther (Kopenhaga), Radzenie sobie z historią rodziny w Centrum Dokumentacji Ucieczka, Wypędzenie, Pojednanie - autoetnograficzne studium przypadku
• Komentarz: Witold Stankowski (Instytut Pileckiego)

17:15-17:45 Przerwa

17:45-19:45
Sekcja 3: Losy volksdeutschów w czasie II wojny światowej

• Piotr Sauter-Zawadzki (Poznań), Niewątpliwa Niemka, która chciała pozostać Polką - przypadek Anny Zawadzkiej, jako przykład stosowania systemu DVL na północnych ziemiach polskich wcielonych do III Rzeszy
• Monika Piotrowska (Uniwersytet Wrocławski), Kultura fortelu - sposób na zachowanie kultury narodowej i osobiste przetrwanie inteligencji polskiej na kilku przykładach ze środowiska poznańskiego
• Izabela Paszko (LMU/IfZ), Dobry sąsiad lepszy niż dzina? Sąsiedztwo i problem Volkslisty na wschodnim Górnym Śląsku w czasie II wojny światowej
• Komentarz: Agnieszka Wierzcholska (Fundacja Pomnika Pomordowanych Żydów Europy)

Czwartek, 19 X 2023 r.
Drugi dzień konferencji odbywa się w CBH PAN.

10:00-10:15 Prezentacja Centrum Badań Historycznych PAN w Berlinie, Igor Kąkolewski

10:15-11:45
Sekcja 4: Propaganda a volkslista

• Katarzyna Wójcik (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej), Pismo propagandowe "Die Cholmer und Lubliner Deutschen kehren heim ins Vaterland" [Chełmscy i lubelscy Niemcy wracają do ojczyzny] Kurta Lücka jako źródło historyczne o volksdeutschach na ziemi chełmskiej i lubelskiej
• Isabel Röskau-Rydel (Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie), Narodowosocjalistyczna indoktrynacja volksdeutschów w Krakowie i dystrykcie krakowskim w latach 1939-1944
• Komentarz: Jochen Böhler (Wiedeński Instytut Wiesenthala Badań nad Holocaustem)

11:45-12:15 Przerwa

12:15-14:15
Sekcja 5: Postawy Niemców etnicznych wobec Trzeciej Rzeszy i narodowego
socjalizmu

• Filip Gańczak (IPN Warszawa), Polskość i postaw międzynarodowa. Joachim von Alvensleben
• Grzegorz Bębnik (IPN Katowice), „Hetze gegen Reichsdeutsche". Kreisleiter Katowic Georg Joschke i spór o przybyszy ze Starej Rzeszy
• Tomasz Ceran (IPN Bydgoszcz), Postawy obywateli polskich niemieckiego pochodzenia w czasie zbrodni pomorskiej 1939 r.
• Komentarz: Andrej Angrick (Hamburska Fundacja Wspierania Nauki i Kultury)

14:15-15:15 Obiad

15:15-16:45
Sekcja 6: Mechanizmy Niemieckiej Listy Narodowej

• Michał Turski (Centrum Badań Historycznych PAN), Dobrowolny kolaboracjonizm? Skargi na zbyt niską grupę Niemieckiej Listy Narodowej w regionie łódzkim
• Gerhard Wolf (Uniwersytet Sussex), Zaproszenie do kolaboracji. Volkistowskie i rasowe kryteria zapisu na volkslistę
• Komentarz: Kai Struve (Uniwersytet Marcina Lutra w Halle i Wittenberdze)

16:45-17:15 Podsumowanie konferencji

Organizatorzy
dr hab. Tomasz Chinciński, Instytut Pileckiego
t.chincinski@instytutpileckiego.pl

dr Michał Turski, CBH PAN Berlin
michal.turski@cbh.pan.pl

Do pobrania