Zbrodnie (nie)osądzone. Organy ścigania i wymiar sprawiedliwości Republiki Federalnej Niemiec wobec zbrodni niemieckich w Polsce (1939-1945) - Instytut Pileckiego

Przedmiotem podejmowanych badań jest stosunek organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości Republiki Federalnej Niemiec do niemieckich zbrodni w okupowanej Polsce (1939-1945).

Prowadzone w RFN dochodzenia i postępowania karne, ze względu na ich systemową nieskuteczność, nie wyczerpały zasady retrybucji. Liczni sprawcy nie zostali ukarani. Na brak zainteresowania w RFN ściganiem sprawców tych zbrodni wpływ miały zarówno przyjmowane strategie obrony oskarżonych, jak i systemowe mechanizmy nie-dochodzenia sprawiedliwości. Umarzano postępowania, uniewinniano sprawców, zasądzano niski wymiar kary, czy zawieszano postępowania przygotowawcze.

Ważnym celem projektu będzie przybliżenie perspektywy świadków i polskiego doświadczenia II wojny światowej utrwalonych w materiałach dowodowych dotyczących zbrodni w Polsce oraz zeznaniach świadków składanych w procesach zbrodniarzy nazistowskich przed trybunałami alianckimi (1945-1949) i przed sądami RFN. Nie były one dotychczas poddane całościowej analizie i są niedostępne dla polskiego czytelnika, a mogą wnieść bardzo wiele do poznania mechanizmów i przebiegu niemieckich zbrodni. Na podstawie kwerendy materiałów źródłowych powstaną naukowe monografie i artykuły dostępne w formie papierowej i cyfrowej. Będą one zawierać odpowiedzi na pytania badawcze: 1) jak przebiegały rozliczenia zbrodni okresu II wojny światowej w RFN; 2) jakie były przyczyny systemowej nieskuteczności wymiaru sprawiedliwości RFN wobec sprawców zbrodni w Polsce; 2) jaki był wpływ sytuacji politycznej w RFN i stosunków RFN z Polską na ściganie i karanie zbrodniarzy; 3) jakie były przyczyny uniewinniania sprawców i jaką rolę w tym procesie odegrał pogląd o tłumaczeniu niemieckich zbrodni jako reakcji na polską skłonność do przemocy wobec przedwojennej mniejszości niemieckiej; 4) co nowego wnoszą do oceny polskiego doświadczenia II wojny światowej materiały z zachodnioniemieckich procesów zbrodniarzy?

Podjęty w projekcie temat jest nadal słabo przebadany i mało obecny w polskiej literaturze przedmiotu. Wymaga gruntownych badań archiwalnych oraz nowego opracowania, uwzględniającego polskie i niemieckie źródła, jak i postęp badań w zakresie historii, pamięci i rozliczeń II wojny światowej. Pomimo znacznego zainteresowania w Niemczech historią procesów zbrodniarzy nazistowskich i sporej ilości publikacji, kwestia polskich świadków i zbrodni popełnionych w Polsce, pozostaje poza głównym nurtem tych studiów.

Badania tych trudnych i spornych zagadnień są niezbędne dla kształtowania i rozwoju polskiej tożsamości, pamięci o II wojnie światowej oraz relacji polsko-niemieckich. Publikacje, monografie i edycje źródeł, prezentujące w sposób pogłębiony wiedzę z dziedziny historii, historii prawa i studiów nad pamięcią mogą przyczynić się do wyjaśnienia kontrowersji w obszarze świadomości historycznej Polaków i Niemców oraz stać się ważnym przyczynkiem do debaty nad podzieloną pamięcią o II wojnie światowej oraz przezwyciężenia przeszłości i budowy myślenia o wspólnej przyszłości. Wydawnictwa stanowiące efekt projektu będą dokumentowały polskie doświadczenie II wojny światowej, prezentując unikalne materiały źródłowe, a także przybliżały mechanizmy niemieckich zbrodni oraz problem z ich sądowym rozliczaniem po zakończeniu wojny

Efektem końcowym projektu ma być przygotowanie, w oparciu o zebrany materiał źródłowy, monografii naukowej i pięciotomowej edycji źródeł. Ponadto ze zdigitalizowanych w trakcie trwania projektu materiałów źródłowych powstanie baza archiwalna, która po zakończeniu projektu będzie dostępna on-line dla naukowców. Ze względu na istotne znaczenie tematu dla badań nad przebiegiem procesów zbrodniarzy nazistowskich w Niemczech i korzystanie w znacznej mierze z archiwaliów niemieckich, planowane jest wydanie częściowych wyników projektu także w języku niemieckim. Planowana monografia będzie dotyczyć ścigania i sądzenia w RFN niemieckich zbrodni popełnionych na obywatelach polskich. Jednym z efektów projektu będzie także kilku tomowa edycja źródeł, obejmująca m.in. zeznania polskich i niemieckich świadków składanych w procesach przed trybunałami alianckimi i sądami RFN.

Zespół badawczy

dr hab. Tomasz Chinciński (Instytut Pileckiego, kierownik projektu) – polski historyk, prowadzący badania nad postawami mniejszości niemieckiej w okresie międzywojennym i podczas II wojny światowej oraz niemieckimi zbrodniami w okupowanej Polsce; opublikował m.in.: Bydgoszcz 3-4 września 1939. Studia i dokumenty (red. wraz z P. Machcewiczem, 2008); Forpoczta Hitlera. Niemiecka dywersja w Polsce w 1939 roku (2010), Polscy Niemcy w obozie koncentracyjnym w Stutthofie („Studia nad Totalitaryzmami i Wiekiem XX” 2022).

dr Dominika Uczkiewicz (Instytut Pileckiego, zastępczyni kierownika projektu) – polska prawniczka i historyczka, zajmująca się sprawiedliwością okresu przejściowego, rozliczeniami zbrodni wojennych; autorka prac: Polish and German Perspectives on Transitional Justice. World War Two and its Aftermath ( wraz z W. Form, 2021),  Problem odpowiedzialności karnej za zbrodnie wojenne w pracach rządu polskiego na emigracji. 1939-1945 (2022).

prof. dr hab. Witold Stankowski (Instytut Pileckiego, Uniwersytet Jagielloński) – polski historyk i prawnik, prowadzący badania nad polską inteligencją podczas II wojny światowej; opublikował m.in.: Szymon Wiesenthal. Biografia (2009), Rtm.Witold Pilecki i inni więźniowie KL Auschwitz wobec nowej rzeczywistości powojennej (red., 2010), Zbrodnie Niemców na Polakach w pierwszych miesiącach drugiej wojny światowej 1939/1940 („Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 2022). 

dr hab. Magdalena Bainczyk (Instytut Zachodni, Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego) – polska prawniczka, specjalizująca się w zakresie polskiego i niemieckiego prawa konstytucyjnego oraz prawnych aspektów stosunków polsko-niemieckich; wydała m.in. State’s responsibility for international crimes. Reflexions upon the Rosenburg exhibition (wspólnie z A. Cyrul-Kubiak, 2021), Challenges for the Application of Rule of Law in European States (2019).

dr hab. Annette Weinke (Uniwersytet Friedricha Schillera w Jenie) – niemiecka historyczka, zajmująca się dziejami Niemiec po 1945 r., posthistorią narodowego socjalizmu i rozliczeniami ze zbrodniami II wojny światowej; autorka m.in. prac: Eine Gesellschaft ermittelt gegen sich selbst. Die Geschichte der Zentralen Stelle Ludwigsburg 1958–2008 (2008), Die Nürnberger Prozesse (2019).  

dr Andrej Angrick (Hamburska Fundacja Wspierania Nauki i Kultury) – niemiecki historyk, badający zbrodnie III Rzeszy i holocaust w Europie Środkowo-Wschodniej; opublikował m.in.: Gestapo po roku 1945. Kariery, konflikty, konteksty (wraz z K M. Mallmannem, 2018), »Aktion 1005« - Spurenbeseitigung von NS-Massenverbrechen 1942-1945: Ein geheime Reichssache« im Spannungsfeld von Kriegswende und Propaganda (2022), Besatzungspolitik und Massenmord. Die Einsatzgruppe D in der südlichen Sowjetunion 1941-1943 (2023). 

dr Joanna Nikel (Instytut Pileckiego) – polska historyczka i historyczka sztuki, badająca historię Niemiec, ze szczególnym uwzględnieniem totalitaryzmów XX wieku; wydała monografię Kształcenie architektów w Niemczech Wschodnich w latach 1946-1970 na przykładzie Kunsthochschule Berlin Weissensee (2020). 

dr Katarzyna Woniak (Uniwersytet Marcina Lutra w Halle i Wittenberdze), historyczka, zajmująca się II wojną światową i jej konsekwencjami; opublikowała m.in.: W cieniu Norymbergi. Transnarodowe ściganie zbrodni nazistowskich (wraz z E. Heitzerem, G. Morschem i R. Trabą, 2019) Niechciany temat? Robotnicy przymusowi w czasie II wojny światowej. (2021), Oblicza przymusu. Polacy na robotach w Berlinie 1939-1945 (2023). 

mgr Rafał Ruciński (Instytut Pileckiego, Oddział w Berlinie) – polski historyk i archiwista prowadzący kwerendy w archiwach niemieckich pod kątem poszukiwań akt procesów przeciwko zbrodniarzom narodowosocjalistycznym. 

Współpracownicy zespołu badawczego

dr hab. Monika Tomkiewicz (Instytut Pamięci Narodowej) - polska historyczka, zajmująca się II wojną światową ze szczególnym uwzględnieniem Pomorza Gdańskiego i przedwojennego województwa wileńskiego oraz kwestiami ścigania i karania sprawców zbrodni ludobójstwa na Pomorzu i obszarach Kresów Północno-Wschodnich II RP; opublikowała m.in. Zbrodnia ponarska 1941-1944 (2022), Więzienie na Łukiszkach w Wilnie 1939-1953 (2018) oraz Soap from human fat: the case of Profesor Spanner (wraz z P. Semków, 2013).

Partnerzy projektu

Międzynarodowe Centrum Badań i Dokumentacji Procesów Zbrodni Wojennych Uniwersytetu w Marburgu.

Finansowanie projektu

Projekt dofinansowany ze środków budżetu państwa, przyznanych przez Ministra Edukacji i Nauki w ramach Programu „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w ramach modułu „Fundamenty”, w latach 2024‑2029, nr projektu NPRH/F/SN/0038/2024/13, kwota finansowania: 3 000 000, 00 zł.