Polityka gospodarcza jako narzędzie państw totalitarnych wobec obywateli polskich w latach 1939-1949 - Instytut Pileckiego

Celem projektu „Polityka gospodarcza jako narzędzie państw totalitarnych wobec obywateli polskich w latach 1939-1949” jest ukazanie zbieżności polityki gospodarczej państwa totalitarnych prowadzonej wobec obywateli państwa polskiego w okresie 1939-1949.

Reżimy totalitarne – bez względu na ich proweniencję – czyniły politykę gospodarczą jednym z najważniejszych narzędzi kontroli nad społeczeństwem. Niezwykle rzadko zauważa się, że narzędzie to miało znacznie szerszy zasięg oddziaływania, niż posiadał aparat represji. Ostrze tego ostatniego skierowane było przede wszystkim przeciwko wrogom państwa totalitarnego (nawet wówczas, gdy dotykało ono osoby trzecie). Decyzje podejmowane w ramach polityki gospodarczej dotykały natomiast wszystkich mieszkańców danego terytorium – bez względu na ich zaangażowanie w opór. Mogły mieć on też charakter dyskryminujący lub faworyzujący. Co więcej, także duża część działań aparatu represji służyła wprost gospodarce państwa totalitarnego/okupanta. Obozy pracy i obozy koncentracyjne, getta, wywózki – w dużej mierze (czasami przeważającej) – były rezerwuarem taniej siły roboczej. Również rekwizycje, konfiskaty, przymusowe depozyty, kontyngenty – wszystko to zasilało gospodarkę państw totalitarnych.  

Realizacja ideologicznych celów państw totalitarnych zakładała silne podporządkowanie gospodarki interesom ogólnospołecznym (arbitralnie wyznaczanych przez władze) i niemal całkowite ograniczenie interesów indywidualnych. Oznaczało to, że za budowę totalitarnych państw i za prowadzone przez nie wojny, płaciło społeczeństwo - w szczególności mieszkańcy podbitych terytoriów. W tym celu dokonywano rewolucyjnych zmian, wywracając funkcjonujące nieraz od wieków mechanizmy gospodarcze. W sposób szczególny dotyczyło to pozbawiania/ograniczania praw własności. Przeciwnicy (lub uznani za przeciwników) musieli liczyć się z częściową lub całkowitą utratą swojego majątku. Często też własność odebrana jednej z grup, służyła do „kupienia” poparcia innej grupy.

Głównym celem projektu „Polityka gospodarcza jako narzędzie państw totalitarnych wobec obywateli polskich w latach 1939-1949” jest ukazanie zbieżności polityki gospodarczej państwa totalitarnych prowadzonej wobec obywateli państwa polskiego w okresie 1939-1949. Pierwsza cezura nie budzi żadnych wątpliwości – jest nią rozbiór Polski, dokonany we wrześniu 1939 r. przez III Rzeszę i ZSRS. Jego konsekwencją był podział polskich ziem pomiędzy różne struktury administracyjne państw okupacyjnych. Natomiast rok 1949, przyjęty jako data końcowa projektu, wymaga głębszego uzasadnienia. Koniec lat 40. w polskiej polityce gospodarczej obfitował w szereg decyzji o fundamentalnym znaczeniu dla kolejnych lat funkcjonowania kraju. To wówczas zakończył się plan trzyletni (teoretycznie zakładający równouprawnienie sektorów państwowego i prywatnego). Wycofano się z początkowej akceptacji Planu Marshalla, a w 1949 r. Polska została współzałożycielem ściśle podporządkowanej Sowietom Rady Wzajemnej Pomocy  Gospodarczej. W 1950 r. Polska opuściła Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Międzynarodowy Banku Odbudowy i Rozwoju (czyli Bank Światowy). Polska definitywnie zerwała gospodarcze kontakty z Zachodem.

Drogą wiodącą do realizacji celu projektu, będzie seria badań naukowych, które złożą się na cykl wydawnictw poświęconych tytułowemu problemowi. Najważniejszą publikacją będzie dwutomowe monograficzne opracowanie dziejów gospodarczych Polski lat 1939-1945 i 1945-1949. Popularnonaukową odnogą projektu są comiesięczne debaty „Klio w świecie ekonomii czyli porozmawiajmy o gospodarce”.

Koordynator projektu: dr hab. Andrzej Zawistowski, prof. SGH a.zawistowski@instytutpileckiego.pl.

Członkowie zespołu badawczego:

- prof. dr hab. Janusz Kaliński,

- prof. dr hab. Mirosław Kłusek,

- dr Damian Markowski.