Zabijanie inteligencji. Europejskie elity intelektualne pod okupacją niemiecką, 1939-1945 - Instytut Pileckiego

Porównawcze spojrzenie na los inteligencji i elit intelektualnych w Europie pod okupacją niemiecką. W dyskusji udział wzięli uczeni reprezentujący różne kraje, dyscypliny humanistyki i tradycje intelektualne.

Niemiecka polityka wobec elit intelektualnych w okupowanej Europie to temat zasługujący na odrębne potraktowanie. Zbrodnie na inteligencji polskiej stanowiły konieczny warunek kolonizacji i germanizacji okupowanych terenów. Ich ofiarami padli politycy, profesorowie, nauczyciele, adwokaci, lekarze, sędziowie, duchowieństwo. Zabijano ludzi wykształconych, o wysokiej pozycji społecznej.

Niemieckie zbrodnie na inteligencji polskiej – owo systematyczne „zabijanie inteligencji”, jak głosi tytuł naszej konferencji – to ważna część polskiego doświadczenia II wojny światowej. Jest to zarazem dowód na to, że polski przypadek stanowi nieodzowny element w ramach szerszego spojrzenia na niemiecką politykę okupacyjną w Europie. Uwzględniając zarówno podobieństwa, jak i wyjątkowość losów każdego z podbitych narodów i państw, możemy zrozumieć na czym polegała niemiecka koncepcja nowego nazistowskiego porządku europejskiego, zarówno w jego ideologicznych założeniach, jak i w realizacji –  mówił dr Wojciech Kozłowski.

Eksterminację elit polskich prowadzono od pierwszych dni wojny, jeszcze przed powstaniem organizacji podziemnych, jako akcję prewencyjną. Chodziło o biologiczne wyniszczenie. W wyniku masowych egzekucji oraz w obozach koncentracyjnych zginęło co najmniej 100 tys. przedstawicieli inteligencji polskiej.

Wielu badaczy argumentowało podczas konferencji, że taka akcja, wymierzona w istocie w cały naród polski, jego kulturę i tożsamość, wyczerpuje znamiona ludobójstwa – zauważył Wojciech Kozłowski.

Konferencja odbyła się z okazji 72. rocznicy wyzwolenia obozu koncentracyjnego Mauthausen-Gusen. KL Gusen jest symbolem cierpienia polskiej inteligencji pod okupacją niemiecką. W ciągu pięciu lat Niemcy wywieźli tam ok. 71 tys. osób, spośród których ponad połowa straciła życie. Zarówno wśród wszystkich więźniów, jak i wśród ofiar obozu, większość stanowili Polacy – obywatele II Rzeczypospolitej.

W KL Gusen zginęli m.in. polityk i dziennikarz Henryk Sławik – Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, malarz Stanisław Filipkiewicz, pisarz Jerzy Ostrowski i młody kompozytor Jan Sztwiertnia. Do obozu trafiło także wielu mieszkańców Warszawy, wysiedlonych z miasta po upadku Powstania Warszawskiego. Chęć uczczenia pamięci wszystkich więźniów i ofiar obozu skłoniła Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego do zorganizowania konferencji.

KL Gusen jest symbolem trwającej przez dekady niepamięci o zbrodniach na elitach intelektualnych – niepamięci, której skutkiem było zatarcie materialnych śladów po obozie. Dziś, dzięki staraniom społeczności lokalnej i rządu polskiego oraz we współpracy ze stroną austriacką, zaczynamy odwracać tę niedobrą tendencję – tłumaczył Wojciech Kozłowski.

Uroczystym rozpoczęciem konferencji był koncert w St. Georgen an der Gusen, austriackim miasteczku, w okolicy którego mieścił się obóz koncentracyjny Gusen. 7 maja chór Camerata Silesia oraz kwartet Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia z Katowic wykonały utwory największych polskich kompozytorów XX wieku (Karola Szymanowskiego, Szymona Laksa, Krzysztofa Pendereckiego, Wojciecha Kilara, Henryka Mikołaja Góreckiego) oraz pieśni skomponowane przez więźniów KL Gusen („Sen więźnia”, „Żywe kamienie” i „Dla nas słońce nie zachodzi”).

W koncercie wzięli udział byli więźniowie obozu wraz z rodzinami, przedstawiciele korpusu dyplomatycznego i wielu mieszkańców. Wiceminister kultury, dr hab. Magdalena Gawin, wręczyła odznaczenia „Zasłużony dla Kultury Polskiej” trzem przedstawicielom miejscowej społeczności, pielęgnującym pamięć o KL Gusen. Otrzymali je Martha Gammer (nauczycielka miejscowej szkoły i przewodnicząca stowarzyszenia upamiętniającego obóz), Rudolf Haunschmied (autor wielu publikacji na temat historii miejsca) oraz burmistrz St. Georgen an der Gusen – Erich Wahl.

8 maja w Instytucie Polskim w Wiedniu rozpoczęła się część naukowa konferencji. Wykład przewodni o genezie i historii inteligencji polskiej przed II wojną światową wygłosił prof. Maciej Janowski z Instytutu Historii PAN. Ważnym momentem była prezentacja projektu upamiętnienia KL Gusen poprzez powołanie Europejskiego Centrum Edukacji im. Henryka Sławika, którego autorami są  red. Marek Zając, sekretarz Międzynarodowej Rady Oświęcimskiej i Dariusz Pawłoś, Przewodniczący Zarządu Fundacji Polsko-Niemieckie Pojednanie.

Propozycja odwołania się do światowych standardów działania miejsc pamięci w dawnych niemieckich nazistowskich obozach koncentracyjnych, dla których punktem odniesienia są doświadczenia Muzeum Auschwitz-Birkenau, spotkała się z żywym zainteresowaniem uczonych i społeczności lokalnej St. Georgen an der Gusen, którą reprezentował m.in. Rudolf Haunschmied.

Podczas konferencji odbył się także pokaz filmu Grzegorza Łubczyka „Życie na krawędzi. Henryk Sławik – József Antall Senior”. Pokaz poprzedziła dyskusja z autorem na temat życia i działalności Henryka Sławika, który 23 sierpnia 1944 r. został stracony przez Niemców w KL Gusen.

W dwudniowych obradach w siedzibie Instytutu Polskiego w Wiedniu wzięli udział wybitni historycy XX wieku z Polski, Niemiec, Austrii, Serbii, Rumunii i Holandii. Obecni byli też dziennikarze i austriaccy społecznicy, pracujący na rzecz upamiętnienia obozu koncentracyjnego Gusen.