Centrum Dokumentowania Zbrodni Rosyjskich w Ukrainie im. Rafała Lemkina - Instytut Pileckiego

Pomoc udzielona milionom ukraińskich uchodźców ma swoje źródła w polskiej kulturze i doświadczeniu historycznym. Wojna za naszą wschodnią granicą stała się częścią najnowszej historii Polski, a jej dokumentacja należy do obowiązków polskiej historiografii. Kiedy więc wczesnym rankiem 24 lutego 2022 roku pierwsze rosyjskie pociski artyleryjskie trafiły w bloki mieszkalne i wiejskie zabudowania, nie można było poprzestać na samym współczuciu czy empatii dla obywateli Ukrainy. Zaledwie dwa dni później prof. Magdalena Gawin, dyrektor Instytutu Pileckiego, powołała jednostkę, której celem jest zbieranie świadectw ukraińskiej ludności cywilnej. Patronem instytucji został Rafał Lemkin, autor projektu Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, którego dorobek upowszechnia Instytut Pileckiego. Ośrodek ten od początku swojej działalności gromadzi świadectwa złożone przez obywateli polskich, którzy w okresie II wojny doznali krzywd ze strony aparatu państw totalitarnych: niemieckiego oraz sowieckiego. W obliczu inwazji Rosji na Ukrainę można było zatem w pełni wykorzystać potencjał Instytutu – kadrę naukową, doświadczenie w pracy badawczej oraz archiwistycznej, rozwiązania technologiczne służące do publikowania i udostępniania historii świadków, a także relacje ze środowiskami naukowymi czy mediami.

Centrum Dokumentowania Zbrodni Rosyjskich w Ukrainie im. Rafała Lemkina (w skrócie: Centrum Lemkina) dąży do tego, aby świat nie zapomniał o wojnie w Ukrainie, rozliczył zbrodnie wojsk rosyjskich popełnione na cywilach, a także wypracował sposób na to, aby w przyszłości zapobiec agresji Federacji Rosyjskiej na jakiekolwiek inne państwo. Kadra Centrum Lemkina składa się z osób przeszkolonych w rozmowach ze zmagającymi się z traumą osobami, dokumentalistów i tłumaczy. Bo to historie, jakie powierzają nam świadkowie rosyjskiej agresji, są – dosłownie i w przenośni – treścią pracy centrum i przedmiotem nadzwyczajnej troski. Relacje zbierane są zgodnie z zasadami ochrony danych osobowych oraz szczególną troską o dobrostan świadczących. Służą temu specjalnie opracowane pisemne kwestionariusze, które świadkowie wypełniają przy pomocy ankieterów (najczęściej w ośrodkach tymczasowego pobytu dla uchodźców). Kolejną formą są bazujące na pytaniach z ankiet nagrania audio lub wideo. Te ostatnie rejestrowane są w głównej mierze na terytorium okupowanej Ukrainy: zebrane dotychczas wideorelacje dotyczą przede wszystkim wydarzeń w obwodach charkowskim, donieckim, chersońskim i kijowskim. Świadectwa mieszkańców Mariupola, Buczy czy Charkowa, setek wsi, miast i miasteczek, dobitnie świadczą o tym, że mechanizmy wojny oraz metody stosowane przez okupantów są niezmienne. Relacje na temat głodu, tortur, gwałtów, samowoli i poczucia bezkarności rosyjskich żołnierzy przypominają te, jakie znamy z opisów sowieckich zbrodni.

Zebrane relacje przekłada się ją na język polski, a następnie poddaje digitalizacji, rejestracji oraz anonimizacji (dane osobowe są ukrywane). Po opracowaniu świadectwa są udostępniane na platformie „Zapisy Terroru”. Pełny dostęp do bazy możliwy jest tylko w Bibliotece Instytutu Pileckiego, natomiast każdy internauta może zapoznać się z metadanymi, takimi jak tematyka relacji, miejsce pobytu świadka przed opuszczeniem okupowanego terenu (miejscowość, obwód oraz rejon), rodzaj zbrodni oraz sygnatura dokumentu. Co istotne, relacje są sukcesywnie tłumaczone na język angielski.

Choć instytucja działa niezależnie od wymiaru sprawiedliwości, to baza, którą konsekwentnie buduje, stanowi wartościowy zasób w kontekście rozliczenia zbrodni popełnianych na Ukrainie. Prokuratorzy, którzy podjęli współpracę z Centrum Lemkin, wykorzystują zgromadzoną przez niego dokumentację jako materiał dowodowy. W przeciwieństwie do zeznań składanych przed prokuraturą, świadectwa nie są utajnione, więc mogą służyć jako materiał do analizy naukowej bądź źródło informacji dla dziennikarzy. Fragmenty ankiet wielokrotnie cytowały media na całym świecie.

Centrum Lemkina współpracuje również z badaczami dwudziestowiecznych totalitaryzmów oraz ekspertami prawa międzynarodowego. Choć działania wojsk rosyjskich mają charakter ludobójczy, zdaniem części karnistów kategorie „zbrodnie przeciwko ludzkości” czy „zbrodnie wojenne” celnie oddają to, co dzieje się na Ukrainie. Ośrodek dąży do wypracowania zupełnie nowych pojęć, które odpowiednio nazwą przestępstwa żołnierzy Federacji Rosyjskiej, angażując się w debaty (np. podczas wydarzenia World 4 Ukraine) i organizując konferencje (zobacz więcej) poświęcone zagadnieniom odpowiedzialności za zbrodnie. 

Centrum Lemkina stale poszerza zakres środków służących rozpowszechnianiu relacji: stają się one kanwą działań o charakterze artystycznym. Na bazie wybranych ankiet zrealizowano czytanie performatywne pn. „Wojna i Pamięć”. W przypadku filmu „Teneta oraz instalacji „Okruchy nieosądzonych zbrodni” – oprócz zebranych relacji – wykorzystano również amatorskie zdjęcia i filmy nagrane przez świadków. W dokumencie „HerSons”, który opowiada o nielegalnych aresztowaniach, torturach i wywózkach cywilów na teren Rosji, zostały wykorzystane wywiady wideo z matkami, żonami i siostrami bezprawnie przetrzymywanych mężczyzn. Z kolei w spektaklu „Oswobodzeni” relacje ukraińskich ofiar zestawiono ze świadectwami żołnierzy Armii Andersa oraz cywilnych ofiar sowieckiego totalitaryzmu. Opowieści oddające grozę aktualnej wojny – tortury, bombardowanie, „przypadkową” śmierć wskutek ostrzału – przeplatane historiami o wywózkach, łagrach czy więzieniach NKWD, ukazują analogię pomiędzy polskim i ukraińskim doświadczeniem.

Jeśli uznamy, że zebrane świadectwa są głosem Ukrainy, to wszystkie działania Centrum Lemkina służą temu, aby ten głos usłyszeć, utrwalić, rozprzestrzenić, zrozumieć, a nade wszystko nie pozwolić na jego uciszenie.