Polska inteligencja jako wróg niemieckiego i sowieckiego totalitaryzmu - Instytut Pileckiego

Jak wyglądał proces tworzenia (się) nowej inteligencji po II wojnie światowej? Kto miał wpływ na jej strukturę czy specyfikę? Co się stało z przedwojennymi – „starymi” – intelektualistami? W ramach tego projektu poszukujemy odpowiedzi na powyższe pytania.

II wojna światowa miała dalekosiężne skutki dla wielu społeczności, które stały się jej ofiarą. Los ten stał się udziałem Polski w pierwszej kolejności. Kraj nasz przez cały okres okupacji doświadczał bezmiaru cierpień, krzywd w wyniku zbrodniczej polityki niemieckiego i sowieckiego najeźdźcy. Poszczególne warstwy społeczne, w tym zwłaszcza polska inteligencja, zostały zdziesiątkowane w sposób zaplanowany oraz zbrodniczy przez Trzecią Rzeszę i ZSRS. Skutki wojny odczuwa państwo polskie do dzisiaj. Do dziś borykamy się z nieodwracalną tragedią wyniszczenia w znaczącym stopniu polskiej inteligencji. W wyniku zbrodniczej polityki okupanta niemieckiego i sowieckiego zginęło 30 % pracowników naukowych, 20 % nauczycieli i osób ze środowisk twórczych, 21, 5 % sędziów i prokuratorów, 57 % adwokatów, 39 % lekarzy. Są to dane szacunkowe, niepełne, wymagają one weryfikacji i uzupełnienia o nowe badania.

Niemiecka polityka wyniszczenia narodu polskiego zakładała eksterminację Polaków piastujących w II RP wysokie funkcje publiczne czy też samorządowe. Tuż po ustaniu regularnych działań wojennych we wrześniu 1939 r. Trzecia Rzesza przystąpiła do realizacji swoich zbrodniczych planów wobec polskiej społeczności. Z początkiem okupacji rozpoczęły się aresztowania prezydentów miast, burmistrzów, wójtów, osób związanych z polskim samorządem i organizacjami społeczno-patriotycznymi. Aresztowane osoby zostały w większości w bestialski sposób zamordowane lub trafiły do obozów koncentracyjnych.

Skupiska Polaków na terytorium Związku Sowieckiego doświadczyły zbrodniczej polityki totalitarnego państwa stalinowskiego już przed wybuchem II wojny światowej. Deportacje, zsyłki, represje i zbrodnie sowieckie po 17 września 1939 r. bezpowrotnie zniszczyły filary państwowości i kultury polskiej na Kresach, torując drogę ku ich sowietyzacji.

Co w zamian? O potrzebie stworzenia nowej inteligencji „dyskutowali” pod koniec wojny na łamach gazetek ściennych Związku Patriotów Polskich polscy i żydowscy obywatele dawnej II RP. „Dyskutowali” w najodleglejszych zakątkach Związku Sowieckiego, szykując się do budowania nowej komunistycznej Polski. Skoro „nowa” inteligencja, to co się w takim razie stało ze „starą”? Choć bezlitośnie i planowo eksterminowana przez Niemców, jednak zdziesiątkowana przetrwała. Pytanie na ile gotowa zmierzyć się z wyzwaniem kolejnej okupacji, tym razem sowieckiej. Sowieci z kolei, niszcząc filary państwowości polskiej na Kresach, w nowych okolicznościach zaczynają tworzyć wierną sobie, „ową” nową inteligencję. Jak przebiegał ten proces? Kiedy się rozpoczął? Na czym polegał? Na te i wiele innych pytań, kluczowych dla najnowszej historii Polski i zrozumienia miejsca, w którym dziś jesteśmy, spróbujemy udzielić odpowiedzi w ramach zainicjowanego przez Instytut Pileckiego projektu badawczo-wydawniczego.

Owocem projektu będzie seria badań naukowych i kwerend archiwalnych, które złożą się na cykl wydawnictw poświęconych odpowiedziom na zasygnalizowane wcześniej pytania. Najważniejszą publikacją będzie kilkutomowe opracowanie monograficzne Polska inteligencja jako wróg niemieckiego i sowieckiego totalitaryzmu. Popularnonaukową odnogą projektu będą organizowane regularnie debaty, panele i konferencje z cyklu „Śmierć i narodziny (nowej) inteligencji polskiej”.

Koordynator projektu: prof. zw. dr hab. Witold Stankowski

Koordynacja komponentu sowieckiego: dr Jerzy Rohoziński

Członkowie zespołu badawczego:

prof. zw. dr hab. Włodzimierz Jastrzębski, prof. dr hab. Zygmunt Woźniczka, dr Tomasz Ceran, dr Marcin Przegiętka, dr Karol Makles, dr hab. Markus Krzoska, dr Marcin Panecki, dr Krystian Wiciarz (okupacja niemiecka);

prof. UAM dr hab. Jakub Wojtkowiak, prof. dr hab. Dmitrij Liogkij, dr hab. Kairat Alimgazinow, dr hab. Manara Kałybekowa, dr Dmitrij Panto, dr Zmicer Drozd, dr Ołeksandr Majewski, dr Piotr Olechowski, dr Adam R. Kaczyński, dr Danuta Kaczyńska, dr Kamila Zacharuk-Łukaszewska.