Polscy Niemcy 1939-1945. Postawy i sytuacja obywateli polskich narodowości niemieckiej na ziemiach wcielonych do III Rzeszy i w Generalnym Gubernatorstwie - Instytut Pileckiego

Przedmiotem podejmowanych badań są sytuacja i postawy obywateli polskich niemieckiego pochodzenia w okresie II wojny światowej.

Badania mają obejmować ziemie wcielone do Rzeszy i Generalne Gubernatorstwo oraz dotyczyć oficjalnej sytuacji i rzeczywistego położenia polskich Niemców. Będą one koncentrowały się na postawach wobec: okupacyjnej rzeczywistości, władz niemieckich, Niemców z Rzeszy, Niemców etnicznych ze Wschodu, Polaków wpisanych do trzeciej lub drugiej grupy niemieckiej listy narodowej, przedwojennego państwa polskiego oraz Polaków.

Zainteresowanie badawcze będzie skupiało się również na konsekwencjach
prezentowanych postaw i dokonywanych wyborów. Celem planowanych badań ma być dotarcie do możliwie szerokiej bazy źródłowej, która pozwoli na odtworzenie sytuacji i postaw polskich Niemców etnicznych w okresie niemieckiej okupacji oraz zbadanie tego zagadnienia w sposób kompleksowy i komparatystyczny. Podstawowe problemy badawcze określające cele i zakres podjętego projektu wynikają z pytań o to: 1) jakie były rzeczywiste postawy przedwojennych obywateli polskich niemieckiego pochodzenia w wojennej rzeczywistości, 2) z czego one wynikały, 3) jakie były najważniejsze czynniki kształtujące położenie polskich Niemców w latach 1939-1945.

Badania mają dać odpowiedź na pytania: jak wielka była skala postaw negatywnych, przejawiających się we wrogim stosunku volksdeustchów wobec Polaków (aprobacie bądź uczestnictwie w zbrodniach)? Czy masowy udział miejscowych Niemców w zbrodniach na Polakach na Pomorzu był czymś wyjątkowym? Wśród polskich Niemców występowały też pozytywne zachowania wobec polskich sąsiadów. Czy były to tylko jednostki, które nie prześladowały i nie mordowały Polaków, zachowując neutralność a niekiedy starając się pomóc polskiej ludności? Czy ceną za tego typu wyjątkowe postawy było postawienie się poza nawias narodowosocjalistycznej wspólnoty, a być może niekiedy skazanie siebie na ciężkie represje? Czym te postawy „innych Niemców” były motywowane?

W ramach projektu planowane jest prowadzenie badań archiwalnych i studiów bibliotecznych na terenie Polski oraz w archiwach i bibliotekach zagranicą. Podstawowymzałożeniem metodologicznym jest dotarcie do maksymalnej liczby źródeł o różnej proweniencji i konfrontowanie ich ze sobą.

Efektem końcowym projektu ma być przygotowanie, w oparciu o zebrany materiał źródłowy, monografii naukowej, która wypełni lukę w historiografii i zweryfikuje dotychczasowe postrzeganie tej problematyki. Planowana, wyczerpująca monografia podjętego tematu ma mieć ważne znaczenie dla historiografii i dla aktualnych dyskusji historycznych w Polsce i w Europie Środkowo-Wschodniej. Miernikami cząstkowych wyników projektu będą publikacje w postaci artykułów naukowych zamieszczone w czasopismach naukowych.

Zespół badawczy:

dr hab. Tomasz Chinciński (Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami Instytutu Pileckiego, kierownik projektu) – polski historyk, prowadzący badania nad postawami mniejszości niemieckiej w okresie międzywojennym i podczas II wojny światowej oraz niemieckimi zbrodniami w okupowanej Polsce. Opublikował m.in: Bydgoszcz 3-4 września 1939. Studia i dokumenty (red. wraz z P. Machcewiczem, 2008); Forpoczta Hitlera. Niemiecka dywersja w Polsce w 1939 roku (2010), Polscy Niemcy w obozie koncentracyjnym w Stutthofie („Studia nad Totalitaryzmami i Wiekiem XX” 2022).

prof. dr hab. Ryszard Kaczmarek (Instytut Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach) – polski historyk, badacz dziejów Polski, Śląska i Niemiec w XIX i XX wieku; zastępca dyrektora do spraw Instytutu Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej. Opublikował m.in: Górny Śląsk podczas II wojny światowej. Między utopią „niemieckiej wspólnoty narodowej” a rzeczywistością okupacji na terenach wcielonych do Trzeciej Rzeszy (2006), Polen in der Wehrmacht (2017), Poles in Kaiser's Army On the Front of the First World War (2020).

prof. dr hab. Piotr Madajczyk (Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk w Warszawie) – polski historyk i politolog, którego zainteresowania badawcze obejmują problematykę mniejszości narodowych w Polsce, stosunków polskoniemieckich w XX wieku, przymusowych migracji w Europie Środkowo-Wschodniej po 1945 roku. Opublikował m.in: Marzenie o narodzie doskonałym. Między biopolityką a etnopolityką (2017), Pomorze pod okupacją niemiecką. Jesień 1939 (red., 2021), The Biographical Landscapes of Raphael Lemkin (2023).

dr hab. Grzegorze Bębnik (Biuro Badań Historycznych Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Katowicach) – polski historyk i politolog, zajmujący się dziejami Górnego Śląska w XX w. Opublikował: Katowice we wrześniu '39 (2006), Sokoły kapitana Ebbinghausa. Sonderformation Ebbinghaus w działaniach wojennych na Górnym Śląsku w 1939 r. (2017), Proskrypcja w nowej odsłonie. Niemieckie listy gończe w przededniu i początkach II wojny światowej (2020).

dr Monika Napora (Instytut Historii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie) – polska historyczka, specjalizująca się w dziejach niemieckiej propagandy i prasy „gadzinowej” w okupowanej Polsce oraz metodologii historii. Opublikowała m.in: Gadzinowe narracje. Mechanizmy i strategie kreowania propagandowego obrazu świata w Dzienniku Radomskim 1940-1945 (2017), O potrzebie dalszych badań nad prasą gadzinową. Stan obecny i perspektywy badawcze („Dzieje Najnowsze” 2021).

dr Katarzyna Wójcik (Katedra Germanistyki Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie) – polska germanistka, prowadząca badania nad dziejami Niemców etnicznych na Lubelszczyźnie. Opublikowała m.in.: Volksdeutsche w dystrykcie lubelskim w ramach interpretacyjnych „Krakauer Zeitung” w latach 1939-1944 (Acta Neophilologica 2020), Die Anwendung der Inhaltsanalyse in den historischen Pressetexten. Facetten des Neben- und Miteinanders in Sprache, Kultur und Literatur. Germanische Werkstatt (współautorka, 2020).

dr Michał Turski (Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie) – polski historyk, obronił rozprawę doktorską na temat niemieckiej listy narodowej i mniejszości niemieckiej w regionie łódzkim w latach 1914-1970 (2023). Opublikował m.in: Niemiecka Lista Narodowościowa w regionie łódzkim w trakcie drugiej wojny światowej, („Przegląd Zachodni” 2021), Vom Gestapo-Übersetzer Zum Polnischen Nachrichtendienstagenten. Die wechselvolle Biografie des Willi Zukriegel („Journal für Kultur und Geschichte der Deutschen im östlichen Europa” 2022)

dr Tomasz Rabant (Gdańsk) – polski historyk, autor rozprawy doktorskiej na temat niemieckich konsulatów w Polsce w okresie międzywojennym oraz publikacji poświęconych sytuacji i postawom mniejszości niemieckiej w II Rzeczpospolitej. Opublikował m.in.: Migracje przymusowe w przekazie muzealnym. Wysiedlenia, przesiedlenia i deportacje i deportacje w przestrzeni wystawienniczej Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, (wraz z T. Chinciński, „Studia Historica Gedanensia” 2014), Die deutsche Besatzung im kollektiven Gedächtnis der Polen, (wraz z T. Chinciński, „Forum für osteuropäische Ideen- und Zeitgeschichte” 2014).

Partnerzy projektu

Archiwum Federalne (Bundesarchiv) w Niemczech z siedzibami Bayreuth, Berlinie, Fryburgu Bryzgowijskim, Koblencji i Ludwigsburgu

Archiwa państwowe w Polsce Zakład Studiów nad Niemcami Instytutu Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk w Warszawie

Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej w Katowicach

Katedra Germanistyki Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

Finansowanie projektu

Projekt dofinansowany ze środków budżetu państwa, przyznanych przez Ministra Edukacji i Nauki w ramach Programu „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w ramach modułu „Dziedzictwo narodowe”, w latach 20242029, nr projektu NPRH/DN/SN/0105/2023/12, kwota finansowania: 1 314 966,00 zł.